چطور برای زلزله آمادگی پیدا کنیم؟

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ، سرگرم تماشای تلویزیون بودم که به یک‌باره پسرکوچکم جیغی سر داد. مادرش هم داد زد؛ زلزله… چون هفته قبل تهران زلزله ۲/۵ ریشتری را تجربه کرده بود، همه فکرهای هراس‌انگیز در ذهنم زنده شدند. تصاویر زلزله کرمانشاه هم به مخیله‌ام هجوم آوردند. در کمتر از چند ثانیه پسرم را در آغوش گرفتم و به سمت در خروجی و راه پله‌ها سراسیمه دویدم. پله‌ها را دو تا یکی پایین می‌آمدم. ناگهان پایم لیز خورد و با پسرم تا پایین پله‌ها سُر خوردیم. بیهوش شدم و وقتی در بیمارستان به هوش آمدم همه به من می‌گفتند که چه خوش‌شانسی! گردن وکمرت آسیب دیده و حتی بیم این وجود داشت که قطع نخاع شوی. دست و پای پسرم نیز تماما کبود شده بود و با مسکن روی تخت بیمارستان آرام به نظر می‌رسید.
آنچه در بالا خواندید خاطره یکی از شهروندان ملاردی در شب زلزله ۲/۴ ریشتری بود.
ایران، کشوری لرزه خیز، در منطقه خاورمیانه و به روی کمربند زلزله‌خیز آلپ هیمالیا قرار دارد. در زمان‌های گذشته فعالیت‌های زلزله‌خیزی در ایران وجود داشته که هنوز هم ادامه دارد و خواهد داشت. کلان شهر تهران هم از پتانسیل لرزه خیزی بالایی برخوردار بوده و متاسفانه بخش قابل ملاحظه‌ای از ساختمان‌هایی که در طول سه دهه گذشته ساخته شده‌اند، از وضعیت آسیب‌پذیری بالایی برخوردارند. در طول ۸۸ سال گذشته، ۲۲ زلزله مهم در ایران روی داده که قدرت ۱۸ مورد آن بین ۷ تا ۸ ریشتر بوده است. یعنی به طور متوسط هر ۵ سال وقوع یک زمین لرزه شدید در ایران پیش‌بینی می‌شود. زلزله‌هایی که معمولا ابعاد بسیار وسیع دارند و خسارت‌های فراوانی به کشور وارد می‌کنند.
به عنوان مثال می‌توان به زلزله رودبار در سال   ۱۳۶۸‌ اشاره کرد که به کشته شدن بیش از ۳۵ هزار نفر منجر شد.
در زلزله بم (ساعت ۵:۲۶ بامداد جمعه ۵ دی ماه ۸۲) نیز تنها یک سوم جمعیت ۹۰ هزار نفری بم زنده ماندند.
یکی از مهیب‌ترین زلزله‌ها زلزله ازگله کرمانشاه بود. زمین‌لرزه ۱۳۹۶ ایران- عراق به بزرگی ۷/۳ در مقیاس بزرگای گشتاوری شامگاه (ساعت ۲۱:۴۸ یکشنبه ۲۱ آبان ۱۳۹۶) در نزدیکی ازگله، استان کرمانشاه در نزدیکی مرز ایران و عراق در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهر حلبچه عراق نزدیک ایران رخ داد. کانون زمین‌لرزه ۵ کیلومتری شهر ازگله کرمانشاه و ۳۲ کیلومتری حومه شهر حلبچه عراق اعلام شد. تعداد کشته‌ها به ۵۷۴ نفر رسیده‌است، بنا بر گزارش‌ها ۹۳۸۸ نفر نیز مصدوم شدند. 

اما سرانجام (ساعت ۲۳:۲۷ دقیقه ۲۹ آذرماه ۹۶) تهران ۲/۵ ریشترتکان خورد و هراس از زلزله بزرگ احتمالی تهران شهروندان را به خیابان‌ها و پارک‌ها کشاند. سؤالی که مرتبا در بین شهروندان تهرانی رد‌و بدل می‌شد این بود که در هنگام وقوع زلزله چه کنیم؟ چه تجهیزاتی با خود برداریم و چطور کمک حال آرامش خود، خانواده و شهر باشیم؟

این لیست از سؤالات با تکان ۲/۴ ریشتری ملارد (ساعت ۵۴ دقیقه بامداد ۶ دی ماه ۱۳۹۶) که در کرج، شهریار و ملارد به شدت احساس شد، قوت بیشتری یافت.
زلزله چطور به وقوع می‌پیوندد؟

شاید زمین ثابت و غیرقابل تغییر به نظر رسد، اما حقیقت این است که سطح سیاره‌ ما مانند لایه‌ای نازک متشکل از تکه‌های سنگ است که بر روی یک توپ داغ و مواد مذاب شناور است. صفحات تکتونیک زمین در پی جریان‌های موجود در لایه‌های پایینی گوشته‌ زمین، دائما در حال تغییر مکان و ساییده شدن هستند. مرکز کره‌ زمین به دلیل دما و نیز فشار بسیار بالا، همواره به طور مذاب است. مرکز زمین بسیار به هم فشرده است که خود موجب گرمای شدید آن یعنی حدودا ۶۰۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌شود. همچنین، مواد مذاب موجود در مرکز زمین نیز بسیار بیشتر از لایه‌های نزدیک به سطح زمین است.
همین تفاوت دما موجب ایجاد جریان‌های همرفتی و نیز آزاد شدن انرژی از قسمت‌های زیرین زمین به سمت بالا می‌شود. این حرکت نابرابر به سمت بالا، باعث تغییر و حرکت کردن صفحات تکتونیک زمین می‌شود. تغییر مکان صفحات تکتونیکی موجب ساییده شدن و شکسته شدن آنها می‌شود. سپس روی یکدیگر قرار گرفته و به هم فشار وارد می‌کنند.
برخورد صفحات تکتونیک به یکدیگر و نیز جا‌به‌جایی آن‌ها، موجب شکل‌گیری گسل‌های اقیانوسی، کوهستان‌ها، آتشفشان‌ها، جزیره‌های جدید و دیگر پدیده‌های زمین‌شناختی می‌شود. همین برخورد و ساییده شدن صفحات زمین است که منجر به زلزله نیز می‌شود. در واقع زلزله و تکانه‌هایش نتیجه شکسته شدن توده‌های سنگی‌اند. سنگ شکسته می‌شود، انرژی آزاد می‌گردد و زلزله رخ می‌دهد.

آیا زلزله خبر می‌دهد؟

محمد کاشانی فوق لیسانس زمین‌شناسی شاخه زلزله در مورد اینکه آیا می‌توان از روی پیش لرزه‌ها وقوع زلزله اصلی را حدس زد، برایمان توضیح می‌دهد: «در واقع زلزله و تکانه‌هایش نتیجه شکسته شدن توده‌های سنگی‌اند. سنگ شکسته می‌شود، انرژی آزاد می‌گردد و زلزله رخ می‌دهد. به طوری که در ابتدا فشار و نیروهای درونی ممکن است باعث ایجاد یک‌سری لرزه‌های خفیف و کوچک در سنگ‌ها شود که پیش لرزه نامیده می‌شود. بعد از اینکه فشار درونی بر مقاومت سنگ‌ها غلبه کرد انرژی نهفته آزاد می‌گردد و زمین لرزه اصلی رخ می‌دهد، البته نباید از اثر لرزش‌های کوچکی که بعد از زمین لرزه اصلی نیز اتفاق می‌افتد و به نام پس لرزه معروف هستند، چشم پوشی کرد. لرزه ، پیش لرزه، لرزه اصلی و پس لرزه مجموعا یک زمین لرزه را نشان می‌دهند.»
وی در ادامه می‌گوید: «تمام زلزله‌ها با پیش‌لرزه‌ها همراه نیست و همچنین پیش لرزه را نمی‌توان مقدمه وقوع یک زلزله بزرگ دانست، زیرا در بسیاری از موارد یک زلزله مخرب خود یک پیش لرزه فوق‌العاده مخربی بوده است که در تعقیب آن اتفاق افتاده است. همچنین در بسیاری از زمین‌لرزه‌ها زلزله اصلی بدون هیچ لرزه قبلی و یک باره اتفاق می‌افتند. با این حال در صورت وقوع پیش‌لرزه (لرزه خفیف‌تر) باید به لرزش‌های اولیه که خسارت به همراه ندارند، توجه کرد و مدتی در آمادگی به سر برد. در کل هنگامی که مثلا چند لرزه کوچک رخ می‌دهد، احتمال رخداد زمین لرزه‌ای مهم ممکن است وجود داشته باشد. بنابراین خیلی از زمین‌لرزه‌ها، با   پیش لرزه همراه هستند. تقریبا اکثر زمین‌لرزه‌ها پس لرزه هم دارند که به تدریج کاهش می‌یابند. زمین‌لرزه بم یک پیش‌لرزه داشت که متأسفانه به آن توجه نشد و با این امر به صورت یک حادثه طبیعی برخورد نشد. در حالی که اگر توجه می‌شد که یک پیش‌لرزه است و به مردم هشدار می‌دادند، قطعا تلفات کاهش پیدا می‌کرد.»
پیش لرزه، فرصت طلایی مهار فاجعه 
در زلزله سال ۱۳۷۷ شمسی در بجنورد در شمال ایران ابتدا یک پیش لرزه قوی روی داد و مردم به‌ واسطه هراس از آن از خانه‌ها خارج شدند و حدود یک ساعت بعد، لرزه اصلی به وقوع پیوست که علی‌رغم ایجاد خرابی قابل‌توجه، تلفات انسانی بسیار کمی داشت.
همین امر در زلزله ۱۳۸۲ بم نیز روی می‌دهد. پیش لرزه‌ها حداقل یک‌بار (حدود یکساعت قبل لرزه اصلی) و حداکثر ۳ بار از حدود ۸ ساعت قبل از زلزله اصلی توسط بعضی از ساکنین احساس شده بود. به همین دلیل علیرغم سرما، عده‌ای از مردم بخشی یا تمام شب را در بیرون منازل بسر برده بودند. لیکن متأسفانه به علت برگشت مجدد به منزل یا حضور در محل غیر امن زیرآوار مانده و کشته یا مجروح گردیدند.
محسن نعمتیان یک دانش آموخته امداد و نجات براین باور است که پیش لرزه را می‌توان فرصت طلایی مهار فاجعه تلفات انسانی دانست. وی توضیح می‌دهد: «شدت زلزله کرمانشاه و وقوع آن در ساعات پایانی شب احتمال تکرار حوادثی همچون زلزله بم و رودبار را در پی داشت؛ ولی دو عامل سبب شد که از تلفات زلزله کاسته شود و تنها وقوع زلزله هفت ریشتری خسارت‌های فراوان به دنبال داشته باشد. عامل نخست وقوع زلزله‌ای چهار ریشتری پیش از زلزله اصلی بود که سبب شد بسیاری از ساکنان مناطق نزدیک به زلزله اصلی در فضای باز حاضر شوند و در واقع نسبت به وقوع زلزله‌ای دیگر که شدت بالایی نیز داشت آماده ‌باشند. عامل بعدی در کاهش تلفات زلزله و احتمالا خسارت‌ها، وقوع زلزله ازگله در عمق یازده کیلومتری زمین است که براساس اعلام نظر کارشناسان از شدت خسارت‌های وارد کاسته است و تنها سازهای غیر ایمن و سنتی در برابر این زلزله تخریب شده‌اند.»
از این امدادگر سؤال می‌کنم در این فرصت طلایی چطور برای زلزله بزرگتر خود را آماده کنیم و در واقع حالت آماده‌باش داشته باشیم؟ وی پاسخ می‌دهد:« زمانی می‌توانیم امیدوار باشیم که این فرصت طلایی منجر به مهار تلفات انسانی خواهد شد که در گام نخست آرامش خود را حفظ کنیم. در لحظه وقوع پیش لرزه چه بسیار افرادی بوده‌اند که هراس زلزله برآن‌ها غلبه کرده و از هول و دویدن به سمت راه‌های خروجی و راه پله‌ها دچار مصدومیت‌های شدیدی شده‌اند؛ پس در مرحله شماره یک باید آرامش خود را حفظ کنیم.

درمرحله بعد به جای بازسازی صحنه‌های دلخراش زلزله‌های پیشین، نکات آموزشی پناه‌گیری موفق را در ذهن مرور کنیم. موفقیت در این مرحله به این موضوع بستگی دارد که رسانه‌ها تا چه حد در فرهنگ‌سازی و آموزش پیش از زلزله برای پناه‌گیری شهروندان موفق عمل کرده‌اند؟ اکیدا به شما اطمینان می‌دهم که دویدن به سمت در خروجی و راه پله‌های آپارتمان تا ۹۹ درصد مرگ و آسیب دیدگی جدی را به دنبال دارد. به آموزش این روزهای مثلث طلایی زنده ماندن در پناه وسایل محکم مثل میز توجه داشته باشید. در سه کنجه دیوار بایستید و یا اگر هیچ مانع محکمی برایتان وجود ندارد، روی زمین به حالت سجده سر را با دو دست بپوشانید. یکی از دوستانم می‌گفت؛ بالشتک‌های محکم مبل‌های اسپرت امروزی که به راحتی جدا می‌شوند، حائل خوبی برای پوشاندن سر هستند.»

اما مرحله بعدی زمانی است که زلزله به اصطلاح پیش‌لرزه قلمداد شده و خسارتی به همراه نداشته است. این امدادگر برای حفظ آمادگی جهت زلزله اصلی می‌گوید: « توصیه ما این است که با همراه داشتن کوله مایحتاج اولیه که خوشبختانه محتوای آن این روزها در فضای رسانه‌ای و مجازی مو به مو تشریح شده، حتی الامکان تا طلوع آفتاب و بعد از اذان صبح در فضای باز به سر ببرید. نحوه پناه‌گیری در فضای باز نیز بسیار مهم است. بند آوردن خیابان با دوبله و سوبله پارک کردن، زیر ساختمان‌های بلند و پل‌ها پارک کردن و چرخ زدن بی‌مورد در معابر همگی از مصادیق عدم آمادگی برای زلزله اصلی هستند.»

جمع‌آوری وسایل ضروریحد فاصل پیش لرزه و زلزله اصلی 

افراد محله بعد از زلزله ۲/۵ ریشتری تهران دورهم در پارک محله جمع شده‌اند و خاطره تعریف می‌کنند. صدای بلندشان آرامش را از برخی خانواده‌هایی که هراس بیشتری دارند و دوست دارند این لحظات را در سکوت و آرامش بگذرانند، گرفته است. هر چند این گپ و گفت‌ها برای ایجاد شادی و کم شدن استرس خوب است، اما باید مراعات حال همه را کرد. خیلی‌ها با یک دم پایی و بدون به همراه داشتن پتو و لباس گرم آمده‌اند. نه کوله‌ای و نه حتی مدارک اصلی را به همراه دارند. نشسته‌اند و برای شب یلدا برنامه‌ریزی می‌کنند!
آنچه در بالا خواندید خاطره یکی از شهروندان تهرانی در زلزله (ساعت ۲۳:۲۷ دقیقه ۲۹ آذرماه ۹۶)
۲/۵ ریشتری تهران بود که در دفتر خاطرات روزانه خود نوشته است.
سودابه ناظری یک شهروند تهرانی می‌گوید:«ما پشت ماشین آب و خوراکی‌های با ماندگاری بالا مثل نان سوخاری گذاشته‌ایم. البته باید هر چند روز به این خوراکی‌ها سری بزنیم و تعویض‌شان کنیم.»
از اکبرسرمدی سؤال می‌کنم: « آیا مدارکتان را در کوله پشتی لوازم ضروری گذاشته اید؟» با بی‌خیالی می‌گوید:« مدارک برای چیست؟ حالا قضیه جدی است؟ در کوله وسایل ضروری چه بگذارم؟ شما می‌دانید؟»
مینا حقیقی درباره گذاشتن چراغ قوه در کوله وسایل ضروری می‌پرسد:« راستی چرا باید چراغ‌قوه به همراه داشت؟» تا آنجا که اطلاعاتم یاری می‌دهد، برایش توضیح می‌دهم: « درهنگام زلزله برق شهری به کل قطع می‌شود.» می‌ترسد و می‌گوید: «وای خدا… راست می‌گوید؟! باید چه چیزهایی با خودمان برداریم.»
اما در کوله وسایل ضروری چه چیزهایی به همراه داشته باشیم؟ در شماره بعدی این گزارش به طور مفصل پاسخ خواهیم داد.

گالیا توانگر