معرفی کتاب «شانزده سال» / روایتی جذاب از تاریخ

به گزارش پایگاه خبری ججین ، رمان «شانزده سال» تالیف منیژه آرمین از زمره مستندهای داستانی در حوزه تاریخ معاصر ایران است که در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. منیژه آرمین داستان‌نویس و روانشناس ایرانی است که از نویسندگان بنام کشور محسوب می‌گردد. ایشان با مطالعه منابع تاریخی و واکاوی آنها، مستندهای داستانی ارزنده‌ای را خلق کرده. او کارنامه ادبی درخشانی دارد. منجمله: کیمیاگران نقش، ای کاش گل سرخ نبود، بوی خاک، شب و قلندر، شباویز، سرود اروندرود، نبضم را بگیر همهمه بودن دارد.
خانم آرمین ادیبی زیرک است زیرا می‌داند در عصر حاضر جوانان علاقه‌ای به مطالعه کتب تاریخی ندارند؛ لذا در جهت بصیرت‌افزایی این قشر به طور هوشمندانه وقایع تاریخی را در قالب مستند داستانی مطرح کرده. او در راستای خلق «شانزده سال» گاه برای بازنمایی واقعیات از قوه تخیل خود استفاده کرده و با صحنه‌پردازی و سوق دادن حوادث حقیقی در بستر ماجراهای تخیلی، شخصیت‌های تاریخی را وارد میدان می‌کند. کلیت حوادث داستانی «شانزده سال» در بیست و چهار قسمت جداگانه روایت شده که برخی از بخش‌ها بیشتر حالتی توصیفی دارند و در قالب داستانی نمی‌گنجد.
درآمد کتاب از آخرین شاه قاجار- احمد شاه- آغاز می‌شود. احمدشاه قاجار به عللی از جمله نپذیرفتن قرارداد ۱۹۱۹ مورد خشم دولت بریتانیا قرار گرفت. رضاخان که دست‌نشانده انگلیسی‌ها بود و منصب رئیس‌الوزرا احمد شاه را داشت در نیمه شب سوم حوت ۱۲۹۹ با کودتای نظامی، اسباب تبعید شاه و برادرش به اروپا را فراهم آورد. احمد شاه برخلاف پدرش برای حفظ سلطنت کشتار نکرد. و از سویی مدرس و مجلس هم نتوانستند برایش کاری انجام دهند. روزنامه‌هایی که تحت نفوذ و سیطره سردار سپه- رضاخان- بودند شاه قاجار را وابسته به فرهنگ غربی و ضد دین معرفی کردند و با چاپ عکس‌های جعلی از شاه مردم را علیه او تحریک کردند و بدین گونه سلسله قاجاریان منقرض گردید.
حکایت زندگی و اقدامات رضاشاه بعد از انقراض دولت قاجار شروع می‌شود. سردار سپه بعد از عزل احمد‌شاه، در ابتدای سلطنت حکم جدایی دین از سیاست را داد و در روزهای محرم کاروان شادی از اوباش و زنان معروفه به راه انداخت. از اعتراض روحانیون و مردم برای کشف حجاب پروا نکرد اما کینه آنها را به دل گرفت. کینه‌ای که از شلاق زدن شیخ بافقی شروع شد و با تبعید و ترور روحانیون ادامه یافت. توقیف روزنامه‌ها و در تنگنا قرار دادن روزنامه‌نگاران را صادر کرد و حتی آنهایی که در برابر اصلاحات او مهر سکوت بر لب زده بودند، هدف تازیانه دیکتاتور بودند. او بیش از دو هزار ملک توسط ایادی‌اش از مالکین و فئودال‌ها گرفته بود. شاه که سال‌ها سودای دشمنی با روحانیون و کمونیست‌ها را داشت باور نمی‌کرد ضربه را از انگلیسی‌ها بخورد؛ زیرا در جنگ جهانی دوم وقتی متفقین وارد خاک ایران شدند دیگر از آن رضاخان قلدر که مسجد گوهرشاد را برای تثبیت غائله کشف حجاب به خاک و خون کشید خبری نبود. او در بازی شطرنج سیاست دو دولت انگلیس و شوروی مات شد. پرونده رضا شاه برای دولت شوروی پر بود از گناهان نابخشودنی از جمله قبول نکردن وساطت آنها برای نجات جان تیمورتاش، زندانی کردن کمونیست‌ها و از جمله گروه پنجاه و سه نفر. رضاشاه در تمام دوران سلطنت ضد دولت شوروی تبلیغ کرده بود گرچه در آخر برای بدست آوردن نظر مساعد روسها، گروه رشتی‌ها را از زندان قصر آزاد کرده بود ولی گویا کافی نبود. او مانند عروسک خیمه‌شب بازی بود. امضا کردن اوراق مصالحه برای رضا شصت تیر همانند جام زهری بود و بالاخره نحوست شانزدهمین سال پادشاهی او به انتها رسید. در شهریور ۱۳۲۰ در نهایت سرشکستگی و خفت، مزد نوکری خود را از انگلیسی‌ها گرفت و تبعید به یکی از جزایر مستعمره انگلیس شد. رضا شاه در تخته نرد سیاست، مهره سوخته‌ای بود که در جزیره مارمولک‌ها ساکن شد و همواره یک جاسوس انگلیسی همراهش بود.حکومت رضاشاه شانزده سال طول کشید؛ انتخاب عنوان کتاب برگرفته از همین امر است.
منیژه آرمین با درایت و اشراف کامل بر طرح داستان از همان ابتدا گویی دوربین خود را در جایی قرار داده که بتواند هر چه بهتر از عهده پرداخت اثرش برآید. چنان که خواننده با مطالعه کتاب به اشراف نویسنده در ساخت شانزده سال پی‌می‌برد. می‌توان گفت که مؤلف قدرت احضار کلمات را برای بیان مقصود داشته و در گزینش واژه‌ها و احاطه بر ساختار نحوی و بکارگیری به موقع از فلاش بک‌ها چیرگی و مهارت خود را در پردازش کتاب شانزده سال ثابت کرده است. هر یک از بخش‌های کتاب متناسب با حال و هوای آن روایت شده است.
به نظر صاحب قلم جستار فراروی، نوشتن یک مستند تاریخی به خودی خود یک چالش بزرگ است و از سویی وظیفه ادبیات وانمایی صادقانه واقعیت است. در خلال مطالعه کتاب شانزده سال در برخی موارد به پاره‌ای نکات برخوردم که برخود فرض دانستم به بیان آنها بپردازم.
یکی از نکات بارزی که در ابتدا باید به آن متذکر شوم این است که کتاب شانزده سال فاقد کتابشناسی مفصل است. آنچه مسلم است برای نگارش مستند داستانی چهارصد صفحه‌ای نویسنده مطالعات وسیعی داشته اما به جز چند جا آن هم با اطلاعات ناکافی به صورت زیرنویس اکتفا کرده است. چون این کتاب یک داستان تاریخی صرف محسوب نمی‌گردد بلکه به مثابه یک کار پژوهشی در تاریخ معاصر ایران می‌توان آن را قلمداد کرد که نویسنده در خلق و آفرینش آن کلی کار و مطالعه به عمل آورده و از سویی کلیه عناصر اعم از شخصیت‌ها، رخدادها و زمان وقوع رویدادها همگی واقعی هستند؛ بسیار شایسته بود تا اثری بدین زیبایی حاوی کتابشناسی مفصل باشد. چه بسا خواننده‌ای بخواهد اطلاعات خود را کامل کند. از این‌رو این نقصان سبب شده که تاحدودی از ارزشمندی کتاب کاسته شود. مورد دیگر آنکه مؤلف مشخص نکرده که نظر او بر چه مدرک و شاهدی مبتنی است؟ بعبارت دیگر برای نشان دادن زوایای تاریک حقیقت پنهان برای خواننده لازم است استناد به سند و مدرک شود؛ چون اصولاً در حیطه تاریخ بی‌سند و مدرک صحبت کردن بواقع اصولی نیست و تا حدودی ابهام و تردیدی را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند.نکته دیگر اینکه نویسنده مسئله کشف حجاب را صرفاً از خواسته‌های خود رضا شاه دانسته؛ در صورتی که با رجوع به اسناد و مدارک تاریخی معلوم گردیده طرح خائنانه کشف حجاب خواست دولت‌های غربی بود که عوامل و وابستگان فرهنگی و اقتصادی آنان در داخل کشور آن را پیاده کردند. به عبارتی رفع حجاب حاصل توطئه استعمارگران بوده است.
باید گفت؛ کتاب شانزده سال دارای شاخصه‌های ممتازی است که اهم آن عبارتند از:
1. در نگارش اثر مراعات جانب بی‌طرفی در شرح وقایع رعایت شده.
2. ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی دوران تاریخی مورد نظرمنعکس گردیده.
3. عزل دو شاه – احمدشاه و رضا شاه- با نگاهی به دو مقوله دین و سیاست در جامعه ایرانی پیوند خورده و بواقع لازم و ملزوم همدیگر دانسته شده.
4. مطابقت رویدادها و حوادث با اصل زمان.
5. در دبی ‌خویشتنی شاه مخلوع در متن داستان قرار گرفته.
6. به صراحت مشخص شده اقدامات اصلاحی فکر و اندیشه فروغی بوده اما به اسم رضا شاه منظور گردیده.
7. نویسنده توانایی برقراری ارتباط موفق و مؤثر با خواننده را داشته است.در خاتمه باید توضیح دهم که در این جستار درصدد نقد و بررسی کامل کتاب نبوده‌ام چرا که در واقع هدف برمبنای معرفی کتاب بوده است

ناهید زندی‌پژوه
اثر منیژه آرمین