جاذبه‌های‌گردشگری اراک

اقلیم شهر اراک براساس طبقه بندی «دومارتن» نیمه‌خشک و براساس طبقه بندی «آمبرژه» خشک و سرد است. آب‌وهوای اراک متغیر است، زمستان‌های آن اکثرا طولانی و تا حدود ۶ ماه طول می‌کشد، در اراک بهار و پاییز نیز فصل کوتاهی هستند. متوسط دمای سالانه شهر اراک ۱۴ درجه سانتیگراد است که ماه تیر با میانگین ۲۷ درجه سانتیگراد گرم‌ترین ماه و ماه بهمن با میانگین صفر درجه سانتیگراد، سردترین ماه سال است. خصوصیات آب‌وهوای اراک، خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران است، با زمستان‌های سرد که مدت روزهای یخبندان از ۶۵ تا ۱۲۰ روز و تابستان‌ها گرم و خشک است.همسایگان این شهر از جنوب شهرستان خمین و شازند، از شمال شهرستان ساوه، از شمال غربی شهر همدان، از غرب شهرستان ملایر، خمین و الیگودرز، از شرق محلات و از شمال شرقی تفرش و آشتیان هستند.

مهاجرت مردمان و اقوام مختلف از مناطق مختلف ایران به این ناحیه، باعث به وجود آمدن ترکیب گویش‌های مختلفی شده است؛ اما بعد از مدت‌ها مانند بخش‌های دیگر ایران، این مردم نیز گویش خود را از دست دادند و امروزه تا حد زیادی بدون لهجه و به زبان فارسی صحبت می‌کنند. البته هنوز هم در روستاهای اطراف و خود شهر؛ زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجه قدیمی اراکی است.مرکز استان مرکزی شهر اراک که یکی از قطب‌های صنعتی ایران محسوب می‌شود، شهری با ارتفاع ۱۷۰۸ متر از سطح دریا اما این شهری صنعتی جاذبه تاریخی و طبیعی هم برای بازدید دارد که می‌تواند آن را به انواع مقصدی برای سفر تبدیل کند. با هم گشتی در این شهر و مناطق اطراف آن می‌زنیم.

منطقه حفاظت شده هفتاد قله

منطقه حفاظت‌شده هفتاد قله، نام خود را از کوه «هفتاد قله» واقع در این منطقه گرفته است. این منطقه یکی از مناطق برگزیده در میان نواحی حفاظت شده در ایران است.
این منطقه دارای چشم‌اندازهای زیبا، تنوع و شگفتی گونه‌های گیاهی و مامن انواع گوناگون پستانداران، پرندگان و خزندگان، به ویژه پستانداران بزرگ علفخوار نظیر کل، بز، قوچ و میش است و در واقع یک موزه و آزمایشگاه طبیعی برای علاقه‌مندان به طبیعت و دانش محسوب می‌شود.
هر سال گروه‌ها و افراد زیادی از علاقه‌مندان، ‌محققان و دانش‌پژوهان رشته‌های مختلف منابع طبیعی، محیط زیست، کشاورزی، علوم‌زمین و علوم جانوری از این منطقه بازدید و استفاده می‌کنند.

در فصول مختلف سال، به خصوص بهار و تابستان نیز چندین هزار نفر از اهالی شهرهای اطراف منطقه در گروه‌های دانشجویی، دانش‌آموزی، کوهنوردی، کارکنان ادارات و کارخانه‌ها و نیز خانواده‌های ساکن در شهرها و روستاهای اطراف، به این منطقه سفر می‌کنند و ساعاتی را در طبیعت زیبای آن سپری می‌کنند. شکار ورزشی نیز بخشی از اکوتوریسم و یکی از اهداف اولیه مدیریت منطقه حفاظت شده هفتاد قله به شمار می‌رود. در چند سال اخیر، بر اساس ضوابط و با صدور پروانه ویژه، شکار در این منطقه صورت می‌گیرد که طی همین سال‌ها، ده‌ها شکارچی از کشورهای مختلف جهان از جمله اسپانیا، چک، قطر، ترکیه، برزیل، ایتالیا و… از طریق آژانس‌های توریستی از این منطقه بازدید کرده‌اند.

منطقه هفتاد قله به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و پوشش گیاهی انبوه و وفور جانوران وحشی قابل شکار، همواره یکی از تفریحگاه‌های تاریخی ایران بوده و از زمان قدیم مورد توجه قرار گرفته است. منطقه هفتادقله در دوران قاجار، یکی از شکارگاه‌های سلاطین بوده و سنگ‌نوشته‌های باقی مانده در دیوارهای صخره‌ای دره چکاب، بیانگر شکار صدها قوچ و میش دریک روز است. حدود ۶۲کتیبه در کوه‌های هفتاد قله حک شده است که قدمت تعدادی از آن‌ها به ۴۰۰سال قبل می‌رسد.
این منطقه که طی سالیان متمادی مورد تاخت و تاز شکارچیان و سودجویان بوده، علی‌رغم اینکه بخش‌های وسیعی از آن به دلیل شکار بیش از حد و چرای بی‌رویه دام از لحاظ پوشش گیاهی و حیات وحش آسیب‌دیده است، در تاریخ ۱۷ آذر سال ۱۳۴۹، محدوده‌ای از آن شامل کوه‌های هفتاد قله، بره زرد و سیبک توسط سازمان شکاربانی و نظارت بر صید وقت، منطقه شکار ممنوع اعلام شده است. سپس در تاریخ ۲۳مرداد ۱۳۵۳، با اضافه شدن نواحی و کوه‌های سله‌بهر، انجدان، لته در، سراب ازنا، برآفتاب کارچان توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست، به عنوان منطقه حفاظت‌شده هفتاد قله تغییر نام یافت.

این منطقه حدود ۲/۷ درصد مساحت استان مرکزی را تشکیل می‌دهد و محیط آن ۱۴۰ کیلومتر است. این منطقه از نظر مکانی در فاصله ۲۵ کیلومتری شرق اراک، ۳۰ کیلومتری شمال خمین و ۱۵ کیلومتری شمال غربی محلات و ۳۵ کیلومتری شمال غربی دلیجان واقع شده و از لحاظ تقسیمات کشوری تابع شهرستان‌های اراک و محلات است. منطقه هفتاد قله از نظر وضعیت طبیعی، از پیکره‌ای کوهستانی که در گستره‌ای از تپه ماهورها و دشت‌ها قرار گرفته تشکیل شده است.

خانه تاریخی و موزه صنایع دستی حسن پور

موزه حسن پور در بافت تاریخی بازار اراک در گذر سپهداری واقع شده به‌طوری‌که از منزل مذکور می‌توان به قدیمی ترین مدرسه و مسجد شهر یعنی مدرسه سپهداری و نیز به قدیمی ترین حمام به نام حمام چهارسوق و سایر نقاط بازار مانند قدیمی ترین بانک (بانک ملی) دسترسی پیدا کرد.
مصالح به کار رفته در این ساختمان از سنگ آهک، آجر، خشت، گل و چوب تشکیل شده و تمامی نمای بیرونی ساختمان با آجر، کاشی و اشکال اسلیمی آجری تزئین شده است.

در حال حاضر این خانه تاریخی به موزه صنایع و هنرهای دستی تبدیل شده و شامل بخش‌ها‌یی همچون گالری خط و خطاطی، گالری سفال شیشه و سرامیک، گالری فرش و گلیم، گالری فلز و آثار حجمی، گالری آثار چوبی و گالری منسوجات است.

بقعه پیر مرادآباد 

در فاصله حدود ۱۴ کیلومتری شمال شرق اراک و در حاشیه سمت راست جاده اراک به فرمهین، برج و گنبد آجری بسیار زیبایی وجود داره که به بقعه پیر مراد معروفه که از نظر تاریخی حائز اهمیته. طرح بیرونی بنا به شکل چندضلعی منظمی است که بر هر ضلعش طاق نمایی و بر فراز آنها گنبدی از نوع دوپوش وجود داره. زمینه طاق نماها با خط بنایی به شیوه گره چینی با آجر تزئین شده. ساختمان اصلی بقعه مربوط به قرن هفتم و هشتمه. این بنا که در دوره سلجوقیان ساخته شده از یک پایه ۱۲ضلعی و گنبدی آجری که روی آن قرار گرفته،

تشکیل شده. از داخل بنا راه پله‌ای به پشت بام وجود داره که برای موارد خاص استفاده شده. تمامی این بنا از آجر چهارگوش، گچ و ساروج ساخته شده. در مرکز بقعه و در زیر گنبد دوپوش، دو عدد سنگ قبر کوچک و بزرگ با اشکال ویژه و خط کوفی روی مقبره مربع شکل نصب شده. این بقعه در تاریخ ۱/۱۱/۱۳۵۶ به شماره ۱۵۶۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نقل کرده اند شاپور ساسانی برای نبرد با دشمن از این منطقه می‌گذشته که با پیرمردی برخورد می‌کنه، شاپور از پیرمرد سوال می‌کنه که آیا در این نبردی که می‌رویم پیروز می‌شویم یا خیر؟ پیرمرد جواب میده که تو در این جنگ پیروز میشی. اتفاقاً چنان هم شد و شاپور پیروز شد و بعد از برگشت نزد پیرمرد رفت ولی او مرده بود. لذا دستور داد تا بقعه‌ای مرتفع به یاد و گرامیداشت پیرمراد در این مکان بسازند. این بنا از بین رفته لیکن در دوره سلجوقی مجددا بقعه‌ای بنا کرده‌اند. در کنار بقعه پیرمراد یک تپه تاریخی هم وجود داره که هنوز کاوشی در آن صورت نگرفته.

منزل تاریخی خاکباز

در مجموعه تاریخی خاکباز علاوه بر عمارت تاریخی،قنات،حمام خزینه‌ای خانوادگی و مجموعه پذیرایی قرار دارد. در ساختمان اصلی موزه به معرفی شخصیت‌های تاثیرگذار در تاریخ سیاسی،علمی و فرهنگی معاصر ایران به‌ویژه حضرت آیت الله امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی، آیت‌الله اراکی، میرزا تقی خان امیرکبیر، قائم مقام فراهانی، پروفسور حسابی، دکتر محمد قریب، استاد فتحعلی واشقانی و… پرداخته شده است.

خانه قدیمی خاکباز متعلق به “سید حسین خاکباز” یکی از فرزندان حاج آقا محسن اراکی در خیابان دکتر بهشتی نرسیده به میدان شریعتی و روبه‌روی دانشگاه اراک قرار دارد.

این بنای دو طبقه در زمینی به مساحت ۳ هزار متر مربع ساخته شده، علاوه بر دو طبقه فوق در زیر این بنا زیر زمین نسبتا کوچکی تعبیه شده است.
بنای نام برده در محوطه مشجری قرار دارد و دارای سه ورودی از سه سمت جنوب، شرق و غربی است.

مجموعه تاریخی بازار اراک

بازار اراک به‌عنوان آخرین اثر معماری ایرانی در مرکز شهر اراک قد برافراشته و از محل‌های تجاری پررونق شهر است. این بازار که به بازار سرپوشیده نیز معروف است با کمتر از یک کیلومتر طول دارای طاق‌هایی بلند و دیوارهای مرتفع است. طول دیوارهای بازار اراک به حدود هفت متر می‌رسد و شامل انواع واحدهای تجاری متعدد است. با ورود به بازار می‌توان انواع مایحتاج از اجناس لوکس و زیورآلات گرفته تا سوغاتی‌های استان و لباس را تهیه کرد.

بازار اراک یکی از اولین بناهای ساخته شده در شهر اراک است. اما بنای مجموعه فعلی بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبارها، گذرها و کاروانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیماراک) بنیان گذاشته شده است. چهارسوقی در مرکز این بازار قرار گرفته و دارای دو مسیر شمالی جنوبی و شرقی غربی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده‌اند.

تاریخ شکل‌گیری و ساخت این بازار دیدنی به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد باز می‌گردد، در واقع تاریخ ساخت بازار و شهر یکی است. طبق اطلاعات به دست آمده از اسناد و مدارک موجود، ساخت شهر احتمالا بیست سال طول کشیده است و این بازار و بخش‌های متفاوت آن از جمله راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در همین مدت شکل گرفته‌اند. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) در اوایل قرن سیزدهم گذاشته است که مسجد و مدرسه‌ای در بازار به نام وی وجود دارد.
یکی از دلایل اصلی برای ساخت این بازار، رونق اقتصادی در حوالی سلطان‌آباد بود. محصولات کشاورزی مرغوب و شهرت جهانی فرش ساروق ایجاد مرکزی برای عرضه و فروش این محصولات شد.

مجموعه بازار اراک نقشه‌ای از پیش طراحی شده دارد و بر خلاف سایر بازارها، مسیر آن آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار و گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کنند، پایه و اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد را ایجاد کرده‌اند.

این بازار دارای دو محور عمود بر هم است که یکی محور شمالی‌جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و دیگری محور شرقی‌غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی‌غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.

به علت معماری خاص به کار رفته در ساخت بنای بازار، هوای داخل بازار در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان علی‌رغم سرپوشیده بودن، بسیار خنک است. در ساخت این مجموعه، بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شده ‌است. در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.

سقف بازار به صورت گنبدی است و در نمای پشت‌بام، گنبدها در دو محور شمالی‌جنوبی و شرقی‌غربی به صورت ممتد دیده می‌شوند که گنبد مربوط به چهارسوق یا همان محل تلاقی دو محور، بزرگ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدهاست. در مرکز هر گنبد، نور‌گیر چندضلعی تعبیه شده است که علاوه بر نقش نورگیری، کار تهویه را نیز
برعهده دارد.

بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شد، بنابراین ورودی شهر از چهار سو از بازار آغاز می‌شده است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوی در شهر استقرار یافته که بر تمام شهر اشراف داشته است. راه‌های داخلی بازار به گونه‌ای طراحی شده‌اند که هنگام حوادث و خصوصا آتش‌سوزی، دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور کلیه سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار دارند و با یکدیگر در ارتباط هستند.

بازار اراک دارای چهار حمام بوده است که بنا بر اقتضای زمان، برخی از آنها تغییر کاربری داده‌اند. نام این حمام‌ها عبارت بود از حمام چهارسوق، حمام نو، حمام شیخ‌الاسلام و حمام فیروزه.

بازار اراک در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شماره‌ ثبت ۱۲۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.حمام چهار فصل 

حمام چهار فصل از آثار باستانی شهر اراک و مربوط به اواخر دوره قاجار است. بنای این حمام یکی از زیباترین آثار معماری و کاشیکاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه تزئینات ویژه آن، در معماری ایرانی اثری منحصربه‌فرد به شمار می‌رود.

این حمام حدود ۱۶۰۰ مترمربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است و بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود.

در باب انگیزه ساخت حمام، نقل شده است که به برکت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان‌آباد یا اراکاز رونق اقتصادی خوبی برخوردار شده بود و حاکمان محلی، به خصوص برادر امیرکبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌کردند. این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراک) مهاجرت کنند.

آنها در شمال‌شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه، از تاسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند. حاج‌محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند. وی دستور داد در مقابل قلعه شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل‌گیری شهر اراک در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در خلال سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۴ و طی حدود ۳۸ ماه احداث شد. این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهبی وجود دارد.

این اثر ارزشمند در تاریخ ۱۰/۸/۱۳۵۶ به شماره ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۳ پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی، به‌عنوان موزه‌ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراک بازگشایی شد و هم‌اکنون پذیرای بسیاری از هنردوستان و گردشگران است.

نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشیکاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه مردانه است که بنا بر شرایط مختلف فصول سال (فصل‌های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه و… دیده می‌شود.

بنای حمام چهارفصل در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای چهار در است که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله شهرداری در شمال و محله مسجد حاج محمدابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.