از دهلی تا تهران؛ چگونه جهان مه‌دود را شکست داد و چرا ایران هنوز در چرخه تعطیلی مانده است

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از ایسنا، آلودگی هوا امروز به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی در جهان تبدیل شده و بنا بر داده‌های سازمان جهانی بهداشت، سالانه میلیون‌ها نفر به‌طور مستقیم در معرض پیامدهای مرگبار ذرات معلق، گازهای آلاینده و ترکیبات شیمیایی حاصل از سوخت‌های فسیلی قرار می‌گیرند. این بحران، به‌ویژه در کلان‌شهرهای پرجمعیت و کشورهای در حال توسعه، چهره‌ای ملموس‌تر دارد؛ جایی که رشد سریع شهری، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل، کیفیت پایین سوخت و استقرار نامناسب صنایع، ترکیبی از عوامل پیچیده را پدید آورده است.

در سال‌های اخیر، کشورهایی چون هند، پاکستان، بنگلادش، نیجریه و برخی شهرهای چین در صدر فهرست آلوده‌ترین نقاط جهان قرار داشته‌اند؛ شهرهایی که غلظت ذرات معلق در آنها گاه چندین برابر حد مجاز سازمان جهانی بهداشت ثبت شده است. در چنین شرایطی، آلودگی هوا دیگر صرفاً یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه بحرانی اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی به‌شمار می‌رود که می‌تواند بهره‌وری نیروی کار را کاهش دهد، هزینه‌های درمانی را افزایش دهد، مهاجرت‌های اجباری ایجاد کند و کیفیت زندگی شهروندان را به‌طور محسوسی فرسایش دهد.

ایران و به‌ویژه تهران نیز طی دو دهه گذشته با روندی نگران‌کننده در آلودگی هوا روبه‌رو بوده‌اند. ترکیبی از فرسودگی خودروها، سوخت غیر استاندارد، بارگذاری بی‌رویه شهری، جغرافیای بسته و وارونگی دما، شرایطی ایجاد کرده که بسیاری از روزهای سال، هوا در محدوده «ناسالم» یا حتی «بسیار ناسالم» قرار می‌گیرد. در این میان، مقایسه تجربه تهران با شهرهایی که توانسته‌اند بر بحران آلودگی هوا غلبه کنند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ تجربه‌هایی مانند سئول، توکیو، لندن و لس‌آنجلس که با اجرای مجموعه‌ای از اصلاحات ساختاری، قوانین سختگیرانه و توسعه حمل‌ونقل پاک توانستند طی یک بازه چندساله کیفیت هوای خود را بهبود دهند.

گزارش حاضر با مرور وضعیت جهانی آلودگی هوا، معرفی آلوده‌ترین کشورها و تحلیل وضعیت تهران، به بررسی نمونه‌هایی می‌پردازد که توانسته‌اند مسیر عبور از بحران را طی کنند؛ نمونه‌هایی که نشان می‌دهند کنترل آلودگی هوا ممکن است، اما نه با اقدامات سطحی یا مقطعی، بلکه با اراده سیاست‌گذاری، تغییرات زیرساختی و پایبندی به برنامه‌های بلندمدت.

کشورهایی با بیشترین میزان آلاینده هوا

با این حال، برای درک بهتر جایگاه ایران در این مسئله جهانی، بررسی تجربه کشورهایی که با آلودگی شدید مواجه بوده‌اند اهمیت دارد؛ کشورهایی که برخی از آنها در دوره‌هایی به مراتب وضعیتی بدتر از امروز تهران داشته‌اند، اما با اجرای سیاست‌های سختگیرانه و سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل پاک و اصلاح ساختار انرژی توانسته‌اند مسیر کنترل و کاهش آلودگی را طی کنند. مرور این نمونه‌ها نه‌تنها نشان می‌دهد بحران تا چه اندازه می‌تواند گسترده باشد، بلکه روشن می‌کند چه اقداماتی واقعاً نتیجه‌بخش بوده و کدام کشورها موفق به تغییر مسیر شده‌اند.

تجربه ژاپن

دهه‌ ۶۰ و ۷۰ میلادی آلودگی هوا در بعضی شهرهای ژاپن به حد بسیار ناسالم رسیده بود، به گونه‌ای که شهرهایی چون “تویوها”، “یاهاتا”، و مخصوصاً یوکائی‌چی جزء آلوده‌ترین نقاط صنعتی جهان بودند.

این کشور برای مقابله با این معضل محیط زیستی و اجتماعی در گام نخست قانون هوای پاک با استانداردهای بسیار سختگیرانه را اجرایی کرد و در گام بعدی اقدام به انتقال صنایع آلاینده به خارج از محدوده شهری، توسعه حمل‌ونقل عمومی با کیفیت و کنترل شدید خودروها و سوخت کرد.

نتیجه این رویکرد این شد که امروز توکیو و اوزاکا جزء تمیزترین شهرهای پرجمعیت دنیا به شمار می‌روند.

تجربه کره جنوبی

سئول تا اوایل دهه ۹۰ مثل تهران امروز ما بود؛ ترافیک، خودروهای قدیمی، سوخت آلوده و مه‌دود دائمی. دولت مرکزی طی اقدامات کلیدی موفق شد که به طور تدریجی، خودروهای دیزلی قدیمی را حذف کند، استاندارد سوخت فوق‌العاده سخت را اجرایی کرد و توسعه مترو و BRT را در دستور کار قرار داد.

به دنبال آن جریمه‌های‌ سنگین برای صنایع اتخاذ شد و سیاست تغییر ساختار انرژی (گاز و انرژی‌های تجدیدپذیرها) را دنبال کرد. نتیجه آنکه طی ۲۰ سال میزان PM2.5 حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یافت.

تجربه چین نمونه بارز موفقیت سریع

پکن در ۲۰۱۳ رسماً «شهر بحران‌زده» از نظر آلودگی هوا اعلام شد، اما دولت چین یک برنامه جنگی راه انداخت؛ یعنی هزاران کارخانه کوچک آلاینده را تعطیل کرد و نظارت شدیدی بر خروج کامل خودروهای بسیار آلاینده داشت و به دنبال آن اقدام به استانداردسازی سوخت پاک کرد.

انتقال نیروگاه‌های زغال‌سنگ از اطراف شهر و نوسازی بزرگ‌مقیاس ناوگان عمومی را پیاده‌سازی کرد. نتیجه این شد که از ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ آلودگی PM2.5 در پکن حدود ۵۰ درصد کاهش یافت.

تجربه آمریکا

وضع آلاینده‌های هوای لس‌آنجلس در دهه ۷۰ از تهران هم بدتر بود، اما با اجرای مقررات بسیار سختگیرانه بر خودروها، توسعه سیستم سوخت پاک، کنترل صنایع شیمیایی و پالایشگاهی توانست آلودگی هوا را کاهش دهد و نتیجه آن شد که آلودگی شدید فتوشیمیایی (اسمگ) به‌شدت کاهش یافت و امروز به وضعیت قابل‌قبول رسیده است.

تجربه بریتانیا

دهه ۵۰ لندن پوشیده از مه‌دود سمی بود و تاکنون خاطره سمی آن در اذهان مانده است ولی این کشور بعد از اجرای قانون هوای پاک، اقدام به خروج تدریجی سوخت زغال‌سنگ از شهر و پاکسازی ناوگان حمل‌ونقل کرد.

نتیجه این شد که انگلستان یکی از موفق‌ترین مدل‌های جهانی کاهش آلودگی شهری محسوب می‌شود.

نکات کلیدی

تجربه جهانی نشان می‌دهد که هیچ کشوری با «پیامک، توصیه، تعطیلی اداری یا اقدامات نمادین» آلودگی هوا را حل نکرده است و همه این کشورها یک سیاست واحد را اتخاذ کرده‌اند؛ «استاندارد سوخت را اصلاح کردند»، «خودروهای آلاینده را حذف کردند»، «صنایع را از شهر بیرون بردند»، «حمل‌ونقل عمومی را جذاب و قابل‌اتکا کردند» و «با مقررات سختگیرانه جلوی دور زدن قانون را گرفتند» و مهمتر از همه « مدیریت انرژی را اصلاح کردند».

تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد که آلودگی هوا نه یک سرنوشت محتوم، بلکه مسئله‌ای قابل مدیریت است؛ به شرط آنکه سیاست‌گذاری‌ها از سطح توصیه و اقدام مقطعی فراتر برود و به اصلاحات واقعی در ساختار انرژی، حمل‌ونقل، صنعت و سوخت منجر شود. همان‌طور که سئول، توکیو، لندن، لس‌آنجلس و پکن طی سال‌های گذشته ثابت کردند، کنترل آلودگی تنها زمانی محقق می‌شود که دولت‌ها بر اجرای استانداردهای سختگیرانه پافشاری کنند و در برابر فشار گروه‌های ذی‌نفع کوتاه نیایند. برای شهری مانند تهران نیز مسیر کاهش آلودگی از همین نقطه آغاز می‌شود: جایگزینی تدریجی خودروهای فرسوده، ارتقای سوخت، ساماندهی صنایع، توسعه حمل‌ونقل پاک و پایبندی مداوم به برنامه‌های بلندمدت. در غیر این صورت، روند کنونی نه‌تنها متوقف نخواهد شد، بلکه هزینه‌های سلامت، اقتصادی و اجتماعی آن با سرعت بیشتری بر پیکره جامعه تحمیل می‌شود.