آیا ایرانیان قابل پیش‌بینی هستند؟

به گزارش پایگاه خبری “ججین“، ارائه نظرسنجی درباره میزان اقبال عمومی نامزدهای انتخابات، از جمله جذابترین و جنجال‌برانگیزترین وجوه برگزاری هر انتخاباتی است. در دوران برگزاری انتخابات و به ویژه در چند روز منتهی به برگزاری آن، فضاهای خبری پر می‌شود از آمارهایی که بر مبنای سنجش نظرات و افکار عموم مردم، از میزان اقبال نامزدها ارائه می‌شود. این نظرسنجی‌ها مبنای تصمیم‌گیری تیم تبلیغاتی نامزدها درباره چگونگی تداوم کمپین انتخاباتی می‌شود و از سوی دیگر بر تصمیم‌گیری طیف مردد رای‌دهندگان تاثیر می‌گذارند. همین ویژگی باعث شده است که بسیاری از کمپین‌‎های تبلیغاتی به شیوه‌های گوناگون تلاش کنند بر روند نظرسنجی‌های انتخاباتی تاثیر بگذارند. این موضوع در نهایت به تردیدی درباره میزان صحت و سقم نظرسنجی‌ها نیز انجامیده است. به ویژه که در برخی از انتخابات، نتیجه نهایی ربط چندانی به نتایج حاصل از نظرسنجی‌ها نداشته و به علت نتایج غلط حاصل از نظرسنجی‌ها، مکانیزم نظرسنجی زیر سوال رفته است.

این اتفاقی است که به‌طور ویژه در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا که به انتخابات دونالد ترامپ انجامید رخ داد و نهال شک را در دل کسانی که به نظرسنجی‌ها دل بسته بودند کاشت. محمد آقاسی مدیر مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، که یکی از تدوین‌کنندگان کتاب «روایت انتخابات ۹۶» نیز هست، در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، درباره تاثیر انتخاب ترامپ در تردید عمومی نسبت به کارآیی مکانیزم نظرسنجی می‌گوید: «با پیروزی یک شخص کم نام و نشان عالم سیاست در انتخابات آمریکا این ایده مطرح شد که حتی معتبرترین موسسات نظرسنجی نیز قادر به پیش‌بینی نتایج انتخابات نیستند و ای بسا چنین چیزی حتی با دقیق‌ترین ابزارها نیز ممکن نباشد.» (۱۶)

کتاب «روایت انتخابات ۹۶» که به کوشش محمد آقاسی، محمد عاملی و مهدی رفیعی از سوی سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی منتشر شده است، در دو بخش به توصیف و تحلیل رفتار انتخاباتی مردم ایران در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۶ می‌پردازد.

بخش اول کتاب که «رفتار انتخاباتی گروه‌های اجتماعی بر اساس نتایج نظرسنجی‌های ایسپا» نام دارد ابتدا گزارشی اجرایی از طرح‌های نظرسنجی ارائه می‌دهد و روش‌های نمونه‌گیری و نیز شیوه‌های نظارت و کنترل بر نظرسنجی را معرفی می‌کند. فصل دوم بخش اول کتاب به ارائه یافته‌های حاصل از نظرسنجی‌های ایسپا درباره میزان مشارکت در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری و نیز میزان رای رئیس‌جمهور مستقر یعنی حسن روحانی و میزان اقبال نامزدهای دیگر و از سوی دیگر نحوه تصمیم‌گیری مردم برای انتخاب کاندیدای مورد نظر می‌پردازد.

در بخش‌ سوم فصل اول، اطلاعات آماری درباره رفتار انتخاباتی جوانان در انتخابات ریاست‌جمهوری ارائه می‌شود. گرایش سیاسی جوانان، مشارکت در انتخابات، تصمیم‌گیری برای انتخاب کاندیدای مورد نظر و میزان رای به کاندیدای مورد نظر مواردی هستند که در این بخش به آنها پرداخته شده است. در بخش میزان رای به کاندیدای مورد نظر پرسشی که از افراد مورد نظرسنجی پرسیده شده چنین بوده است: «اجازه دهید اسامی همه کاندیداها را بخوانم و شما فرد مورد نظرتان را که احتمال بیشتر به او رای خواهید داد انتخاب کنید.» (۶۰) پاسخ به این سوال نوسان نظرات در بازه‌های زمانی مختلف را نمایان می‌سازد. به عنوان نمونه حسن روحانی در تاریخ ۲ اردیبهشت در میان جوانان مشارکت کننده در انتخابات ۴۱٫۵ درصد اقبال داشته، اقبال به او در ۹ اردیبهشت کاهش یافته و به ۳۹٫۱ درصد رسیده است. این اقبال در ۱۶ اردیبهشت ۳۹٫۹ درصد شده و در ۲۳ اردیبهشت به ۴۷٫۷ درصد و در ۲۶ اردیبهشت به ۶۱٫۸ درصد رسیده است. (۶۱)

سه فصل بعدی بخش اول کتاب به بررسی رفتار انتخاباتی مردم ایران از جوانبی دیگر اختصاص دارد. در فصل چهارم رفتار انتخاباتی زنان و مردان با یکدیگر مقایسه می‌شود و اطلاعات آماری جالب توجهی بر مبنای همان‌ بخش‌بندی که در معرفی فصل سوم بخش اول کتاب مرور شد به مخاطب ارائه می‌شود. فصل پنجم کتاب به مقایسه رفتار انتخاباتی مردم به تفکیک محل سکونت (شهر و روستا) اختصاص دارد و فصل ششم دیدگاه مردم تهران درباره انتخابات را بررسی روندی کرده است.

پس از توصیف روند برگزاری نظرسنجی انتخاب سال ۹۶ و نتایج آن در بخش اول کتاب، بخش دوم به تحلیل جامعه‌شناختی این نظرسنجی‌ها توسط کارشناسان اختصاص دارد. این بخش شامل ۲۲ مقاله از ۱۳ کارشناس است و به مباحثی نظیر «تحلیل متقارن وضعیت آنافورمیک انتشار نظرسنجی‌ها و رفتار انتخاباتی مردم»، «نقش مرددین در انتخابات دوازدهم»، «بررسی شکاف جنسیتی در رفتار انتخاباتی رای‌دهندگان زن و مرد» و… اختصاص دارد.

از جمله مطالب جالب‌توجه در این بخش، گفت‌وگویی با نام «ایرانیان قابل پیش‌بینی‌اند» است. این مطلب بازنشر گفت‌وگوی روزنامه شهروند با محمد آقاسی است. او در این گفت‌وگو بیان می‌کند: «نظرسنجی‌های ما نشان می‌دهد که کنشی عاقلانه در ایران شکل گرفته و این ادعا که کنش‌ها در ایران احساسی است درست نیست. نتایج ما نشان می‌دهد که مردم ایران قابل پیش‌بینی هستند.» (۱۵۴)

این ادعا یک گزاره گفتمانی درباره خلقیات ایرانیان را به چالش می‌کشد و البته کار نظرسنجی‌هایی از نوع نظرسنجی انتخاباتی نیز این است که بر مبنای داده‌های دقیق بتواند رفتاری را در یک بازه زمانی مشخص پیش‌بینی کند. شاید بتوان گفت که رفتار انتخاباتی مردم ایران را بر مبنای افکارسنجی آنها می‌شود پیش‌بینی کرد اما این پرسش همچنان وجود خواهد داشت که آیا پیش‌بینی‌پذیری رفتار انتخاباتی را می‌توان به پیش‌بینی‌پذیری رفتار عمومی جامعه به طور کلی تعمیم داد؟ این موضوعی است که باید به آن اندیشید.

در هر صورت چه ادعای قابل تعمیم بودن نظرسنجی به تمامی ارکان حیات اجتماعی مردم را بپذیریم و چه نه، این موضوع که مراکز افکارسنجی و از جمله ایسپا از جمله لوازم سیاست‌گذاری در وضعیت کنونی حیات اجتماعی هستند را نمی‌شود نفی کرد و کتاب «روایت انتخابات ۹۶» نیز بیش از هر چیز سندی بر کارآیی شیوه‌ نظرسنجی در انتخابات و در ایران است.

ایسپا مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، وابسته به جهاد دانشگاهی است که از سال ۱۳۸۰ تاکنون در خصوص تمام انتخابات‌های مهم از جمله ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی، خبرگان و شورای شهر اقدام به نظرسنجی کرده است و تقریباً در تمام این سال‌ها توانسته تا حدودی در پیش‌بینی کوتاه‌مدت رفتار انتخاباتی مردم موفق باشد. در آخرین انتخابات ریاست‌جمهوری که در سال ۱۳۹۶ انجام شد نیز ایسپا توانست با خطای کمتر از یک درصد نتیجه انتخابات را پیش‌بینی کند و همین خصوصیت باعث می‌شود جنبه اِسنادی کتابی که روند نظرسنجی در آن انتخابات را توصیف و ارزیابی می‌کند بسیار جالب توجه باشد.

کتاب ۳۲۰ صفحه‌ای «روایت انتخابات ۹۶» را انتشارات جهاد دانشگاهی به کوشش محمد آقاسی، محمد عاملی و مهدی رفیعی تدوین و منتشر کرده و چاپ دوم آن با تیراژ ۵۰۰ نسخه و قیمت ۱۸ هزار تومان در سال ۱۳۹۸ منتشر کرده است.