گزارشی از دو دهه فعالیت ساواک در مشهد

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ، غلامرضا آذری خاکستر – نام ساواک به واسطه اقدامات جنایتگرانه اش، روزگاری چنان وحشت آفرین بود که وحشت را در دل هر فردی می انداخت، اعضا و عوامل همین سازمان عریض و طویل که برای سازمان دهی فعالیت های امنیتی رژیم طاغوتی شاه و البته سرکوب مخالفان سیاسی تاسیس شده بود، پس از پیروزی انقلاب در داخل و خارج کشور دستگیر شدند. یکی از اولین شعب این سازمان که در خراسان ایجاد شد در طول دو دهه فعالیتش، فشارهای زیادی به مردم انقلابی وارد آورد و مرتکب جنایت های متعددی شد. به بهانه روزهای پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، به بررسی پشت پرده دو دهه فعالیت های جنایتکارانه ساواک در مشهد پرداختیم.

ماجرای شکل گیری یک سازمان مخوف
یکی از نتایج کودتای ۲۸مرداد، تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور یا ساواک بود. در واقع سیاست سرکوب مخالفان و تقویت پایه های قدرت استبدادی حکومت، موجب شد در اواخر سال ۱۳۳۵ش. با تصویب قانون، تأسیس و تشکیل ساواک در ایران عملی شود.
«ویلیام سولیوان» آخرین سفیر آمریکا در تهران، تشکیل ساواک را از ابتکارات سیا می داند و تاکید می کند:«همین سازمان بود که طرح تشکیلاتی و چگونگی تأسیس و فعالیت ساواک را در اختیار ایران قرار داد.»
پس  از آن، ساواک در استان ها نیز فعالیتش را شروع کرد. این مجموعه از لحاظ ساختار اداری، شامل مقامات و بخش های مختلفی بود. رئیس، معاون، دفتر، شعبه امنیت، بخش فعالیت های پنهانی و موزه، بخش کشف و گزارش نارضایتی ها و شعبه هایی چون حفاظت، فنی، تحقیق، شعبه برون مرزی و شعبه ضدجاسوسی و… در بدنه این مجموعه شکل گرفت. اولین مرکز استانی ساواک در خراسان و فارس تشکیل شد.

ماجراهای آرشام
ساواک ۱۳دی ماه ۱۳۳۵ در خراسان تاسیس شد. اولین مکان استقرار این سازمان در انتهای خیابان جنت بود. بعدها به خیابان کوهسنگی منتقل شد و در نهایت در حوالی میدان فلسطین استقرار یافت.
پس از تاسیس نخستین ساواک استانی در مشهد، «محمدعلی درخشی علاف آرشام» در دی ماه ۱۳۳۵ به عنوان اولین رئیس ساواک خراسان منصوب شد و پنج سال در این سمت باقی ماند.
در معرفی این چهره ساواکی، آمده است: «وی سال ۱۳۰۰ش. در مشهد به دنیا آمد و از سال ۱۳۲۲ مسئولیت های اطلاعاتی اش را به عنوان افسر مرزبانی رکن ۲ ستاد لشکر خراسان آغاز کرد. سپس به شعبه ساواک فارس منتقل شد. با شروع فعالیت های انقلابی در مهرماه ۱۳۵۷، وی در واقعه سرکوب خونین مردم در مسجد کرمان نقش اصلی داشت. آرشام در اندک روزهای باقی مانده تا پیروزی انقلاب اسلامی، در لجبازی با دولت ازهاری، کرمان را ترک کرد و به قصد فرار به اروپا رفت. در اواخر عمر به ایران بازگشت و در بیمارستانی در تهران درگذشت.»

دستگیری چهره های فرهنگی- مذهبی مشهد
پس  از تاسیس ساواک خراسان، برخورد با گروه های سیاسی و اسلامی وارد مرحله تازه ای شد. ساواک کوشید به وسیله مبلغان و واعظان گماشته خود، موجبات بدبینی مردم را به تشکیلات انجمن پیروان قرآن و علی اصغر عابدزاده فراهم کند و سرانجام در ششم آذر ۱۳۳۶، عابدزاده را دستگیر و به تهران اعزام کرد. از دیگراتفاقات دوره ریاست آرشام، می توان به بازداشت استاد محمد تقی شریعتی و دکتر علی شریعتی در شهریورماه ۱۳۳۶به اتهام همکاری با نهضت مقاومت ملی همراه با شماری از طرفداران دکتر مصدق در مشهد و انتقال آنان به زندان قزل قلعه تهران اشاره کرد.

اولین بازجویی ساواک از عامل تحرکات انقلابی در بیرجند
منوچهر هاشمی دومین رئیس ساواک خراسان بود. وی مهر ماه سال ۱۳۴۱با درجه سرهنگی از ارتش رژیم ستمشاهی به ساواک منتقل و به سمت مدیرکل ساواک خراسان منصوب شد.
دستگیری مقام معظم رهبری در بیرجند و انتقال ایشان به مشهد در خرداد ۱۳۴۲ همزمان با ریاست هاشمی در ساواک خراسان بود. نیروهای ساواک خراسان، صبح ۲۲ خرداد۱۳۴۲، بازجویی مکتوب خود را از مقام معظم رهبری آغاز کردند.
سوم مهرماه ۱۳۴۲ علی پاشا بهرامی به عنوان سومین رئیس ساواک خراسان منصوب شد. وی متولد ۱۲۹۸ش. و اهل شهرستان کرمانشاه بود. از سال ۱۳۳۷ به ساواک منتقل شد و در کارنامه اش علاوه بر خراسان، ریاست ساواک کرمانشاه و خوزستان نیز به چشم می خورد. وی اوایل شهریور ۱۳۵۷ بازنشسته شد و همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی به خارج از کشور گریخت. احضار و بازداشت مبارزانی همچون شیخ عباس واعظ طبسی، شهید هاشمی نژاد و… در دوران مسئولیت وی اتفاق افتاد.
حادثه مسجد فیل ازجمله حوادث دوران ریاست بهرامی بر ساواک خراسان است که موجب دستگیری حجت الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی نژاد و کشته و مجروح شدن تعدادی از مردم شد.
در دهه ۴۰، ساواک خراسان نقش اساسی در تعقیب و سرکوبی جنبش ها و فعالیت های مبارزاتی دانشجویان و دانشگاه ها داشت. از رصد کلاس های دکتر شریعتی تا تمرکز بر فعالیت های روحانیون و علمای شهر مشهد. همه این ها باعث می شود تا بهرامی جنایتکار به خاطر فعالیت هایش نشان همایونی از شاه خائن دریافت کند.

مردهزارچهره
احمد شیخان به عنوان آخرین رئیس ساواک خراسان منصوب شد. شیخان در سال ۱۲۹۹ش. در تهران به دنیا آمد و از سال ۱۳۳۶به مجموعه ساواک معرفی شد. او در سال ۱۳۴۱ به معاونت اداره کل هشتم ساواک منصوب شد و از مردادماه ۱۳۴۹ تا دی ماه ۱۳۵۷ رئیس ساواک خراسان بود. پرونده سازی، دستگیری و حبس تعدادی از انقلابیون مشهد در زمان ریاست شیخان بود.
مشهد به واسطه حضور شخصیت های موثر در وقایع انقلاب و کانون ها، انجمن ها و گروه های مختلف همواره مورد توجه جدی ساواک بود. به طوری که گزارش های فعالان انقلاب به طور دقیق رصد و منعکس می شد.
ساواک خراسان در دهه ۵۰ فعالیت های اطلاعاتی پیچیده ای را دنبال کرد.
همچنین شهید بابانظر در بخشی از خاطرات خود به ماموریت دستگیری جانشین شیخان پس از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته و نوشته است: یکی از ماموریت هایی که بعد از پیروزی انقلاب به ما دادند، این بود که به سیستان و بلوچستان برویم و شخصی به نام هزارچهره را که جانشین شیخان، رئیس ساواک خراسان بود، دستگیر کنیم البته موفق شدیم او را بگیریم.

منابع
ساواک: سازمان اطلاعات و امنیت کشور. مظفر شاهدی. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.۱۳۸۶
مأموریت در ایران (خاطرات سولیوان آخرین سفیر آمریکا در ایران). ویلیام سولیوان؛ مترجم: ابراهیم مشفقی فر. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳.
تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامی. غلامرضا جلالی.
مصاحبه با محمد حسین تقوی گیلانی ۱۱/۹/۱۳۹۶؛ وی در سال ۱۳۵۷ به علت مشارکت در اعتصاب بازداشت و به ساواک منتقل شد.
یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت ا… عباس واعظ طبسی. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات
انجمن پیروان قرآن مشهد: فعالیت های مذهبی، آموزشی، سیاسی و اجتماعی با تاکید بر کارهای علی اصغر عابدزاده. محمد نظرزاده. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۹۴.
تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامی.
یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت ا… عباس واعظ طبسی. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.۱۳۹۴
شرح اسم: زندگی نامه آیت ا… سید علی حسینی خامنه ای (۱۳۵۷ش - ۱۳۱۸ش).هدایت ا… بهبودی.تهران: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ۱۳۹۱
یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید حجت الاسلام والمسلمین سید عبدالکریم هاشمی نژاد
خاطرات عزت شاهی. محسن کاظمی. تهران: سوره مهر.۱۳۸۵
خاطرات شفاهی شهید محمد حسن نظر نژاد. تدوین مصطفی رحیمی، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۸