چرا امام سجاد(ع) به‌جای قیام، قالب دعا را برگزید؟

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری تسنیم، پس از فاجعه عاشورا و در فضای اختناق‌آمیز خلافت اموی، حضرت امام زین‌العابدین(ع) مسئولیت هدایت امّت را در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ اسلام به‌عهده گرفت؛ دورانی که شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، امکان هرگونه کنش آشکار و مستقیم را از رهبران دینی سلب کرده بود، در چنین شرایطی، امام سجاد(ع) با انتخابی استراتژیک و هوشمندانه، مسیر امامت را از بستر «دعا» و «مناجات» پی گرفت و با خلق میراثی ماندگار همچون «صحیفه سجادیه» الگویی نوین از جهاد فرهنگی و تربیت دینی ارائه داد.

در گفت‌وگو با دکتر فاطمه جلالیان، استاد حوزه و دانشگاه، ابعاد کمتر شناخته‌شده امامت امام زین‌العابدین(ع)، سازوکارهای هدایتگری ایشان و منطق نهفته در انتخاب قالب دعا برای اصلاح اجتماعی، مورد بررسی و تحلیل قرار داده شده است.

وضعیت اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی بعد از واقعه عاشورا چه ویژگی‌هایی داشت؟

بعد از واقعه عاشورا در سال ۶۱ هجری، جامعه اسلامی در یک بحران عمیق اخلاقی، سیاسی و دینی فرو رفت. دستگاه خلافت اموی، به‌ویژه در دوران یزیدبن معاویه، نه‌تنها ارزش‌های اسلامی را زیر پا گذاشته بود، بلکه با تکیه بر قدرت نظامی و تبلیغاتی، مردم را یا با تطمیع و تهدید خاموش کرده بود یا در مسیر انحراف از اسلام ناب قرار داده بود.

از نظر اجتماعی، مردم در نوعی بی‌تفاوتی و ترس به‌سر می‌بردند. فاجعه کربلا و شهادت حضرت امام حسین(ع) مقابل چشم مسلمانان رخ داد، اما واکنش جدی‌ای از طرف اکثریت دیده نشد، این موضوع نشان از زوال روحیه دینی و ظلم‌ستیزی در توده مردم داشت.

از نظر سیاسی، امویان موفق شده بودند با جعل حدیث، خریدن علما و سرکوب شدید مخالفان، فضای اختناق‌آمیزی ایجاد کنند که هر نوع حرکت آشکار دینی یا سیاسی ضد خلافت را در نطفه خفه می‌کرد، در چنین فضایی، امام سجاد(ع) نه با یک حکومت ظاهراً اسلامی، بلکه با ساختاری روبه‌رو بود که در عین ادعای اسلام، همه اصول آن را زیر پا گذاشته بود.

امام زین‌العابدین(ع) پس از عاشورا در چه شرایطی امامت را به‌عهده گرفتند و نخستین اقدامات ایشان چه بود؟

امامت امام سجاد(ع) با یکی از تلخ‌ترین و حساس‌ترین برهه‌های تاریخ اسلام گره خورده است. ایشان تنها بازمانده مرد از نسل امام حسین(ع) در واقعه عاشورا بودند که بار امامت و رسالت پیام عاشورا را بر دوش گرفتند.

اولین اقدام امام سجاد(ع) را می‌توان در خطبه‌هایی جست‌وجو کرد که در کوفه و شام ایراد کردند. این خطبه‌ها در عین کوتاهی، پیام‌های عمیق سیاسی، الهی و معرفتی داشتند و چهره واقعی یزید و دستگاه خلافت را افشا کردند، مثلاً در شام، در حضور یزید و در قلب پایتخت اموی، امام خود را چنین معرفی کردند: «أنا ابن مکّه و منى، أنا ابن زمزم و الصفا، أنا ابن محمّد المصطفی(ص)…»

این نوع سخنرانی که با صراحت اصل و نسب اهل‌بیت(ع) را به رخ می‌کشید، تلاشی برای آگاه‌سازی جامعه از تحریف تاریخ و بازگرداندن افکار عمومی به حقیقت بود.

در مرحله بعد، ایشان به مدینه برگشتند و امامت خود را در سکوت سیاسی و تمرکز بر جهاد فرهنگی آغاز کردند، جامعه را نمی‌شد با قیام مسلحانه تغییر داد، به همین دلیل آن حضرت شیوه‌ای جدید را برگزیدند.

چرا امام سجاد(ع) قالب «دعا» و «مناجات» را برای انتقال پیام‌های دینی و اصلاح اجتماعی برگزیدند؟ این انتخاب چه حکمت و هدفی داشت؟

سؤال بسیار دقیقی است، در نگاه ابتدایی، ممکن است برخی تصور کنند که دعا صرفاً وسیله‌ای برای عبادت فردی است، اما امام سجاد(ع) نشان دادند که دعا، یک رسانه عمیق، هنرمندانه و مؤثر برای تربیت جامعه و بیان عقاید است.

اولاً در فضای اختناق آن دوران، بیان صریح آموزه‌های سیاسی، اجتماعی و اعتقادی ممکن نبود. اگر امام می‌خواستند مانند حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) از عدالت سخن بگویند یا مانند امام حسین(ع) قیام کنند، موفق نمی‌شدند. دعا زبانی بود که نه‌تنها حساسیت حکومت را برنمی‌انگیخت، بلکه مردم را جذب می‌کرد.

ثانیاً دعاها به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که مفاهیم عمیق کلامی، اخلاقی، سیاسی و عرفانی را در خود جای داده‌اند، مثلاً در دعای «مکارم‌الاخلاق» امام به‌نوعی جامعه ایده‌آل اسلامی را ترسیم می‌کند که در آن صداقت، تواضع، انصاف، عفو، وفاداری و تقوا بر روابط انسانی حاکم است. در دعای «اهل الثغور» امام مسئله جهاد و دفاع از مرزهای اسلامی را مطرح می‌کند که بار سیاسی هم دارد.

ثالثاً امام از طریق این دعاها تلاش کردند هویت اهل‌بیت را به‌عنوان مرجع دینی، معنوی و اخلاقی جامعه بازسازی کنند. صحیفه سجادیه نه‌تنها کتاب دعا، بلکه نوعی رساله جامع تربیتی و دینی است که الگوی سبک زندگی اسلامی را ارائه می‌دهد.

جایگاه صحیفه سجادیه در تاریخ اسلام چیست؟ چرا آن را «زبور آل‌محمد(ص)» نامیده‌اند؟

صحیفه سجادیه، پس از قرآن و نهج‌البلاغه، سومین منبع بزرگ معارف اسلامی محسوب می‌شود. این کتاب فقط مجموعه‌ای از ادعیه نیست، بلکه دایره‌المعارفی از معارف اسلامی، اخلاق، عرفان، جهان‌بینی توحیدی، انسان‌شناسی و حتی مسائل اجتماعی و سیاسی است.

لقب «زبور آل‌محمد(ص)» اشاره به شباهت آن با زبور حضرت داوود(ع) دارد، از لحاظ لحن مناجاتی و عرفانی. همان طور که زبور وسیله‌ای برای تقرب به خدا و آموزش معنویت به بنی‌اسرائیل بود، صحیفه نیز چنین نقشی را برای امّت اسلامی ایفا کرده است. این کتاب روح انسان را در بلندترین سطح خطاب قرار می‌دهد، از ذکر آفرینش و مراتب آن تا نیاز انسان به هدایت، تا شرح صفات مؤمن واقعی. بسیاری از متفکران مسلمان، از جمله آیت‌الله شهید مطهری، صحیفه سجادیه را یک نهضت فرهنگی خاموش اما تأثیرگذار توصیف کرده‌اند.

رابطه آن حضرت با شاگردان و یاران خاص‌شان چگونه بود؟ آیا ایشان هم‌چون دیگر امامان حلقه تربیتی داشتند؟

بله، هرچند فضای امنیتی اجازه تأسیس حوزه علنی علمی را نمی‌داد، اما امام سجاد(ع) در قالب ارتباط‌های فردی، جلسات دعا و تعلیمات مخفیانه، شاگردانی را تربیت کردند که بعداً پایه‌گذاران نهضت علمی حضرات امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شدند.

از جمله شاگردان خاص ایشان می‌توان به سعیدبن جبیر، ابوحمزه ثمالی، محمدبن مسلم و زرارهبن أعین اشاره کرد. این افراد حامل معارف اهل‌بیت بودند و در حفظ و نشر آموزه‌های شیعی نقش مهمی ایفا کردند،

مثلاً دعای معروف ابوحمزه ثمالی، در واقع آموزش مستقیم امام سجاد(ع) به او بوده است و امروز هم از غنی‌ترین منابع عرفانی و اخلاقی در جهان اسلام به‌شمار می‌رود.

نقش امام زین‌العابدین(ع) در تداوم پیام عاشورا چه بود؟ چگونه ایشان از راه غیرمستقیم آن پیام را زنده نگه داشتند؟

امام سجاد (ع) در حفظ پیام عاشورا، وظیفه‌ای سنگین بر دوش داشتند. پس از واقعه کربلا دستگاه اموی تلاش کرد آن را یک شورش علیه خلیفه معرفی کند و از بین ببرد، اما امام با اشک، مناجات، خطبه‌ها و مجالس عزاداری، کربلا را به حافظه تاریخ سپردند،

خود آن حضرت نقل کرده‌اند: «ماذکرْتُ مصرعَ أبى‌عبدالله قط إلّا اختنقتُ بالبکاء.» یعنی؛ من هیچ‌گاه به یاد شهادت پدرم نمی‌افتم، مگر آن که بغض گلویم را می‌گیرد.

همچنین سنت زیارت کربلا و اربعین، که بعدها توسط امامان دیگر تثبیت شد، از پایه‌گذاری‌های فرهنگی امام سجاد(ع) بود. ایشان با تکرار وقایع عاشورا، گریه بر شهدا و تأکید بر مصائب اهل‌بیت، فرهنگ عاشورا را در عمق جان جامعه جای دادند.

امام سجاد(ع) به ما آموختند که حتی در تنگ‌ترین شرایط سیاسی و اجتماعی، می‌توان رسالت دینی را با ابزارهای هوشمندانه ادامه داد. اگر امروز هم بخواهیم فرهنگ دینی را در برابر هجمه‌های فرهنگی جهانی حفظ کنیم، باید زبان هنر، رسانه، معنویت و معرفت را مانند امام سجاد(ع) به‌خدمت بگیریم.

ایشان همچنین الگوی مقاومت فرهنگی در برابر استبداد بودند، با زبان دعا، دل‌ها را متحول کردند، با اشک، تاریخ را زنده نگه داشتند و با تربیت انسان‌های عمیق، تمدنی را پایه‌گذاری کردند که در قرون بعدی به بار نشست.