ورنی؛ هنری به زیبایی فرش به سادگی گلیم

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری فارس، زنان عشایر مغان با انگشتان خود هنر را خلق، اشتغال را زینت و مرزهای هویت بخشی به صنایع دستی را در می‌نوردند، بانوان خوش ذوق  که از هر انگشتشان هزاران هنر می‌بارد، با الهام‌گیری از هویت عشایر ایرانی و دانش سنتی نقوش زیبا و دلنشینی را در قابی به‌نام ورنی طراحی کرده و نام عشایر شاهسون مغان را زبانزد می‌کنند.

استان اردبیل دیار تاریخ و تمدن، خاستگاه هنر و اصالت به مهد بافته‌های «داری» در کشور تبدیل شده است، از آن‌‌رو بافت ورنی در شمال، گلیم در مرکز و جاجیم در جنوب استان رواج دارد و در سال‌های اخیر با توجه به مهارت بافنده، ظرافت کار، تنوع تولید و نقوش بی‌نظیر هر سه اثر نشان ملی جعرافیایی را به خود اختصاص دادند.

در میان بافته‌های داری، هنر زنان شاهسون مغان یا همان ورنی اصلاندوز مغان جایگاه خاص دارد چرا که هنر دست این هنرمندان باعث شده تا شهر اصلاندوز مغان به‌عنوان شهر ملی ورنی در فهرست شهرهای ملی صنایع دستی به ثبت برسد. دریافت نشان مرغوبیت از سازمان یونسکو، نشان جعرافیایی جهانی، نشان جعرافیایی ملی و نشان مرغوبیت ملی ازجمله افتخارات این بافته منحصر به فرد عشایر شاهسون مغان اردبیل است.

به سراغ یکی از ده‌ها تولیدکننده ورنی در اصلاندوز مغان رفتیم؛ تولیدکننده‌ای که راه پدربزرگ و پدر را در پیش گرفت و از همان جوانی به کار تولید ورنی و زنده نگه داشتن صنایع دستی منطقه‌اش پرداخت، مقصد من کارگاه آقای «شکر نجف‌زاده» و همسرش خانم «محمودی» است.

کارگاه خیره‌کننده با رنگ و لعاب دست بافته زنان مغان 

کارگاهش پر از ورنی در ابعاد مختلف است در گوشه‌ای انواع دار و دستگاه مخصوص ورنی و قسمتی ورنی‌های بافته شده را مرتب و روی هم چیده و در گوشه دیگر وسایل ورنی از جمله نخ و نقشه و…را گذاشته، وارد بحث شیرین چگونگی آغاز کارش و کارگاه و هدفش  می‌شویم.

برایم از سال‌های ابتدایی شروع کارش می‌گوید: «بعد از اتمام خدمت سربازی  تصمیم گرفتم برای خودم کسب و کاری راه بیندازم، دیپلم برق داشتم ولی چون از کودکی در کارگاه و مغازه ورنی بزرگ شده بودم تصمیم گرفتم شغل پدری را ادامه دهم و خوشبختانه بعد از شروع این کسب و کار مسیر زندگیم به کلی تغییر کرد و خدا را شاکرم و از وضعیت موجود و زندگی راضی هستم».

این تولیدکننده ادامه می‌دهد: در اصلاندوز کارخانه یا واحدهای تولیدی صنعتی وجود ندارد، بیشتر مردم و جوانان به صنایع‌دستی از جمله ورنی می‌پردازند. سال‌های قبل به جرات می‌شد گفت که تمام اعضای یک خانواده مشغول ورنی‌بافی بودند ولی الان به‌خاطر برخی مسائل، بافت‌ورنی در خود اصلاندوز کم شده و بیشتر در روستاها ادامه دارد.

طنین نوای دلنشین تولید هنر در روستاهای اصلاندوز   

ورنی یکی از بافته‌های داری سنتی و بومی و منحصر بفرد عشایر شاهسون دشت مغان استان اردبیل است. این بافته ظاهری فرش نما دارد و بافته‌ای است مابین قالی و گلیم. این بافته به نام‌های سوماک، گلیم سوزنی و گلیم تکرو نیز معروف است.

روستاها نقش بسیار مهمی در تولید، اقتصاد، معیشت و … دارند، آقای نجف‌زاده تولیدکننده جوان اصلاندوزی از بافنده‌های خود که در روستاها هستند می‌گوید: کارگاهم در خود اصلاندوز دایر است ولی این کارگاه محلی برای نگهداشتن ورنی‌ها و فروش است اکثر بافنده‌های من در روستاها ساکن هستند و شیوه کار به این صورت است که دار ورنی را درخانه هربافنده‌ای برپا می‌کنیم  تمام وسائل مورد نیاز را تحویل می‌دهیم و در طول زمان بافت هرهفته جهت سرکشی و رفع ایراد به بافنده‌ها  سر می‌زنیم.

در حال حاضر بیش از ۸۰ نفر در روستاهای اصلاندوز مستقیم بامن کار می‌کنند و علاوه برآن این افراد برای خودشان یار کمکی هم دارند، هر ورنی را تقریبا ۲ الی۳ نفر می‌بافند و درعرض ۳ ماه تحویل می‌دهند بعد از تحویل محصول آن را به  کارگاه انتقال و بسته بندی به بازار عرضه می‌کنیم.

 نبود بازار مناسب دسترنج زنان عشایر را هدر می‌دهد 

این تولیدکننده که تمام کارهایش را با همراهی و هماهنگی همسرش انجام می‌دهد از نبود بازار فروش مناسب گلایه می‌کند : «در بحث تهیه مواد اولیه هیچ‌گونه مورد یا مشکلی وجود ندارد ولی در بحث فروش محصولات چندسالی است که دچار مشکل شده‌ایم.»

وی اضافه می‌کند: اگر بازار فروش مناسبی داشته باشیم تولیدات را چند برابر می‌کنیم و در این  صورت خود بانوان هم قطعا رغبت بیشتری برای بافت ورنی پیدا می‌کنند، متاسفانه چون بازار فروش این محصول تعریف آن‌چنانی ندارد ماهم مجبور هستیم میزان تولید را کاهش دهیم و به تولید کم اکتفا کنیم.

این تولیدکننده جوان و خوش ذوق اصلاندوزی که تعصب خاصی به صنایع دستی و دست بافته‌ها دارد ادامه می‌دهد: صنایع دستی بهترین و کم هزینه‌ترین راه برای اشتغال و اقتصاد منطقه و حتی استان اردبیل است که در این راستا مسؤولان می‌توانند با کمی توجه و حمایت، بسیاری از مشکلات ازجمله بیکاری را رفع کنند چرا که وجود هر کارگاه حتی کوچک و فروش خوب محصولات، ده‌ها جوان را صاحب کار می‌کند.

نجف زاده ادامه می‌دهد: تولیدات بافنده‌های ما در سطح دنیا زبانزد است، طرح و نقش‌های ورنی‌ها باعث شده تا در دل هر بیننده‌ای بنشیند. مسافران، گردشگران و توریست‌های بسیاری در سال‌های گذشته از این دست‌بافته استقبال کرده و خریدار محصولات ما بودند و این نشان می‌دهد که مردم اهل هنر هستند و ارزش صنایع دستی را می‌دانند.

ضرورت تدوین برنامه راهبردی برای رونق ورنی

بدون شک تحریم و عدم صادرات محصولات به کشورهای دیگر همانند سایر بخش‌ها به صنایع‌دستی هم لطمه زده است؛ صادرات محصولات در کنار ارزآوری مستقیم برای کشور بهترین فرصت برای معرفی صنایع‌دستی و هنر اصیل ایرانی و همچنین معرفی ایران به‌عنوان مهد صنایع دستی است.

اینکه در زمان تحریم‌ها دولت و مسؤولان برای معرفی این محصول در سطح جهانی و صادرات آن برنامه‌ای کاربردی تدوین کنند و در کنار تولیدکنندگان باشند یک امری مهم است.

تولید‌کنندگان حوزه صنایع دستی استان اردبیل، نبود بازار فروش در داخل کشور، عدم حمایت دولت؛ نبود بیمه و تسهیلات مناسب به این حوزه و مهم‌تر از آن‌ها از دست رفتن فرصت‌های صادرات به خارج از کشور را عمده‌ترین مشکلات فعالان این صنعت در استان عنوان می‌کنند.

دولت به بحث ارائه تسهیلات و صادرات ورود کند 

شکر نجف‌زاده از  حمایت‌های کم و عدم صادرات گلایه کرده و می‌گوید: ازسال ۸۵ کارگاه ورنی‌ام را در اصلاندوز راه انداختم و در سال‌های اول وضعیت مطلوب بود و تعداد بافنده‌ها هم بیشتر، آن زمان حتی خیلی‌ها در خود اصلاندوز هم درخواست بافت ورنی داشتند اما نزدیک ۶ سال است که وضعیت مطلوب نیست تعداد زیادی از بافنده‌های خود را به‌دلیل نبود بازار فروش مناسب از دست دادم.

در سال‌های اخیر متاسفانه صادرات به خارج از کشور کم  شده و در کنار آن، شیوع ویروس منحوس کرونا هم صادرات را تا حدودی به صفر رسانده، اما قبل از آن وضعیتمان بسیار مطلوب بود با همین ورنی هم دست بافته مختص مغان را زنده نگه داشته بودیم و هم در بحث اشتغال و درآمد خود کفا بودیم.

وی از چگونگی صادرات در وضعیت موجود می‌گوید: در حال حاضر صادرات به صورت رسمی نداریم بلکه فقط به صورت چمدانی است. فروش ما به کشورهای خارجی از طریق حضور توریست‌ها در اصلاندوز است یعنی اگر توریستی به اصلاندوز بیاید خریدش را مستقیم انجام می‌دهد و این هم زیاد چنگی به دل نمی‌زند.

به زیبایی فرش و به سادگی گلیم

ورنی، دست بافته‌ای بسیار ارزشمند و بادوام و زیبا که ظاهری فرش‌نما دارد. این دست بافته لطیف و قدیمی نوعی زیرانداز است که در کنار سادگی و سبکی، طرحی خیره‌کننده و دلنشین دارد؛ ورنی در اندازه‌های مختلفی بافته می‌شود که شامل قالیچه، کناره، پشتی، قالی، زرع ونیم (جفت) و کناره بزرگ است.

در اصلاندوز مغان به‌خصوص روستاها اگر بگوییم هر خانه برای خودش کارگاه بافت ورنی است بیراه نگفتیم چرا که  بانوان این منطقه با ریتم دلنشین تار و پود بزرگ شده و سرگرمیشان زینت بخشیدن به این دست بافته اصیل ایرانی است و با این کار هم هنر را زنده نگه می‌دارند هم اشتغال ایجاد می‌کنند و هم با فروش و صادرات برای منطقه و استان ارزآوری دارند.

در ادامه به سراغ یکی از بافنده‌های ورنی رفتم تا اوضاع این دست بافته‌ اصیل و پر نقش و نگار را جویا شویم، خانم عباسی یکی از ۸۰ بافنده‌ کارگاه نجف‌زاده است که ورنی را در خانه خود می‌بافد؛ به گفته خودش نزدیک به ۱۰ سال است که مشغول بافت ورنی شده و از بافت ورنی امرار معاش می‌کند.

این بافنده ادامه می‌دهد: بافت ورنی را از مادرم یاد گرفتم بعد از ازدواج هم همین کار را ادامه دادم و از کارم راضی هستم، خدا از آقای نجف‌زاده راضی باشد؛ بافت ورنی نزدیک ۴ ماه طول می‌کشد و در طول این مدت آقای نجف‌زاده هر هفته برای رفع ایرادات و کم و کاستی‌ها سر می‌زند و بعد از اتمام کار هم بلافاصله حق الزحمه مارا پرداخت می‌کند. البته الان کمی بازار فروش کم شده ولی قبلا خیلی بهتر بود.

در روستاها متاسفانه شغل دیگری وجود ندارد و اهالی مجبور هستند برای درآمدزایی به بافت ورنی رو بیاورند و تنها خواسته ما از مسؤولان حمایت از بافنده‌ها از جمله بیمه و فروش خوب محصولات است.

اشتغال ۴هزار بافنده ورنی در مغان

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل اظهار کرد: جمعیت شاغل در تولید ورنی در سطح استان بیش از ۴ هزار نفر و میزان تولیدات، ۵۰ الی ۶۰ هزار مترمربع با ارزش تقریبی ۹۰ الی ۱۲۰ میلیارد تومان تخمین زده می‌شود.

ناصر محمودی ادامه داد: این دست بافته زیبا  عمدتا از جنس پشم و ابریشم و یا تلفیقی از آن دو می‌باشد و در مناطق عشایری و روستاها و شهرهای عشایرنشین مانند شهرستان‌های پارس‌آباد، بیله سوار، اصلاندوز، گرمی و مشگین شهر تولید و به بازارهای داخل و خارج از کشور ارسال می‌شود.

وی با بیان اینکه نخ چله، و پود پشمی و استفاده از پود نازک در بافته آنرا از سایر بافته‌های داری رایج در منطقه و کشور متمایز می‌سازد بیان کرد:  طرح‌ها و نقوش مورد استفاده در ورنی‌بافی با الهام از طبیعت و محیط زندگی بافنده و به‌صورت ذهنی توسط زنان و دختران ایل بافته می‌شود که عمدتا نقوش هندسی انتزاعی است.

وی اضافه کرد: نقوش مورد استفاده عمدتا نقوش حیوانی مانند مرغ، خروس، شتر، روباه، گرگ، بز، گوسفند، عقاب و…. و استفاده از ۲ الی ۳ ترنج در وسط بافته با عنوان محلی «گول» که در بیان عامه معانی خاصی دارد از شاخصه‌های بافت و تولید ورنی است؛ ابعاد و اندازه‌های مرسوم در تولید ورنی ۷۰×۱۰۰ و ۹۰×۶۰ و ۱۵۰×۱۰۰ سانتی متر و ابعاد کناره‌ای، قالیچه، ذرع و نیم، دو ذرع و شش الی دوازده متر مربعی می‌باشد.

صادرات ۳۰ درصدی ورنی استان به خارج از کشور

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل عنوان کرد: به‌طور میانگین سالانه بیش از ۳۰ درصد از تولیدات ورنی استان اردبیل به خارج از کشور عمدتا به کشورهای اروپایی، حوزه خلیج فارس و کشورهای شرق آسیا صادر می‌شود.

وی گفت: همچنین در ۱۹ بهمن ماه ۱۳۹۹ شهرستان اصلاندوز به‌عنوان شهر ملی ورنی دشت مغان در شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی داوری و نشان شهر ملی ورنی دشت مغان را دریافت کرد.

این مسؤول در خصوص بیمه بافندگان ورنی اظهار کرد: بیمه بافندگان ورنی از محل بیمه قالیبافان و صنعت‌گران صنایع دستی و همچنین از محل بیمه صندوق حمایت از کشاورزان و روستاییان و عشایری پرداخت تسهیلات کم‌بهره بانکی از منابع مختلف از جمله حمایت‌های اداره کل از بافندگان و تولیدکنندگان ورنی استان و در راستای ایجاد اشتغال و حفظ اشتغال موجود بوده است.

محمودی به بحث آموزش نیز اشاره کرد و گفت: آموزش شاغلین صنایع دستی در تولید ورنی با هدف بهبود کمی و کیفی تولیدات و همچنین آموزش‌های کوتاه مدت ورنی بافی در مراکز آموزش صنایع دستی استان از جمله فعالیت‌های توسعه‌ای و ترویجی اداره کل میراث فرهنگی‌، گردشگری و صنایع دستی در طی سال‌های متمادی است.

معرفی ورنی مغان، زمینه‌ای برای اشتغال و درآمد

با معرفی ورنی مغان در سطح استان، کشور و حتی دنیا قطعا کمک بزرگی به اشتغال پایدار روستایی می‌شود و هم در بحث درآمدزایی می‌توان روستاها و بانوان خوش ذوق عشایر را به خودکفایی رساند.

مرغوبت ورنی مغان زبانزد عام و خاص بوده و بازار این محصول، بزرگترین ظرفیت برای اشتغال و اقتصاد منطقه خواهد بود. توجه به این هنر هم در حفظ و زنده نگه داشتن صنایع دستی منطقه مفید خواهد بود و هم کمک شایانی به کاهش بیکاری خواهد کرد.

در اینکه صنایع دستی باید مورد حمایت دولت و مسؤولان قرار گیرد شکی نیست، مسؤولان باید در کنار حمایت از تولیدکنندگان به ارائه تسهیلات کم‌بهره، آموزش و رسیدگی به بیمه بافندگان، برای بازار فروش هم فکری بکنند، مخصوصا در زمان شیوع ویروس کرونا که مسافرت‌ها کاهش یافته و بازار هر محصولی را دست خوش تغییراتی قرار داده است.

در خصوص بازار فروش و زمینه‌های فروش محصولات در زمان کرونا معاون صنایع دستی گفت: تفاهم‌نامه فیما بین اداره کل میراث فرهنگی با اداره کل پست استان در زمینه ایجاد امکان فروش محصولات صنایع دستی به‌خصوص ورنی‌های تولید شده در استان جهت فروش اینترنتی امضا شده و همچنین  مشارکت و حضور در نمایشگاه ملی گردشگری و صنایع دستی و نمایش تولید زنده ورنی در این نمایشگاه و سایر نمایشگاه‌های استانی، منطقه‌ای و ملی در دستور کار است.