“هوش مصنوعی” شاهراه آینده جهانی و نقشه راه ایران

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری تسنیم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، روز سه‌شنبه، ششم شهریورماه در نخستین دیدار مسعود پزشکیان؛ رئیس جمهور و  اعضای هیئت دولت چهاردهم که همزمان با هفته دولت صورت گرفت، تاکید کردند: امروز هوش مصنوعی با شتاب حیرت‌دهنده‌ای پیش می‌رود؛ در حال حاضر دستگاه‌های مختلف ما، نظامی و غیرنظامی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند اما این ما را فریب ندهد. در مسئله‌ هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست، لایه‌های عمیقی دارد این فناوری باید در آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است.

مقام معظم رهبری تأکید کردند: اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع هوش مصنوعی را، این فناوری را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل ایستگاه اتمی، آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید باید اجازه بگیرید در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید در فلان بخش دیگر حق ندارید استفاده کنید.

ایشان با اشاره به تلاش فرصت‌طلبان و قدرت‌طلبان دنیا برای محدود کردن دسترسی دیگر کشورها به برخی حوزه‌های هوش مصنوعی از طریق ایجاد آژانس هوش مصنوعی بر ضرورت تلاش برای رسیدن به فناوری‌های عمیق و ژرف و دنبال کردن لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی در کشور تأکید کردند.

اما این نخستین بار نیست که مقام معظم رهبری به موضوع هوش مصنوعی اشاره می‌کند. یکی از معروف‌ترین سخنان رهبر انقلاب پیرامون هوش مصنوعی، لزوم قرار گرفتن ایران در بین ۱۰ کشور حوزه هوش مصنوعی است.

سخنان مشهور مقام معظم رهبری مبنی بر لزوم قرار گرفتن ایران در بین ۱۰ کشور برتر حوزه هوش مصنوعی

ایشان در بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور در آبان ۱۴۰۰ نیز فرمودند: من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجّه و تعمیق واقع می‌شود، مسئله‌ هوش مصنوعی باشد که در اداره‌ی آینده‌ دنیا نقش خواهد داشت؛ حالا یا در معاونت علمی رئیس‌جمهور یا در دانشگاه باید کاری کنیم که ما در دنیا حدّاقل در [بین] ده کشور اوّل در مورد هوش مصنوعی قرار بگیریم که امروز نیستیم؛ امروز کشورهایی که درجه‌ی اوّل در مسئله‌ی هوش مصنوعی هستند، حالا غیر از آمریکا و چین و مانند اینها که در رده‌های بالا هستند، بعضی از کشورهای آسیایی هم هستند، بعضی کشورهای اروپایی هم هستند [امّا] ما نیستیم؛ البتّه کشورهای آسیایی ظاهراً بیشتر هم هستند؛ در آن ده‌ رتبه‌ی اوّل، تعداد کشورهای آسیایی بیشتر است. باید کاری کنیم که حدّاقل به ده کشور اوّل دنیا در این مسئله برسیم.

درواقع رهبری در سخنانی مهم، با تأکید بر نقش حیاتی هوش مصنوعی در آینده کشور و جهان، جامعه نخبگانی را به حرکت فراخواندند. ایشان با اشاره به پتانسیل بالای ایران در این حوزه، تمام دستگاه‌ها و ارگان‌ها را موظف کردند تا برای دستیابی به جایگاه شایسته ایران در عرصه هوش مصنوعی، تمام تلاش خود را به کار گیرند.

در پی این سخنان، شاهد افزایش چشمگیر سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی، ایجاد مراکز تحقیقاتی تخصصی، و برگزاری رویدادهای علمی متعدد در این زمینه بوده‌ایم و از همه مهم‌تر تشکیل مرکز ملی هوش مصنوعی به دستور شهید رییسی بود.

قبل از بررسی وضعیت ایران در حوزه هوش مصنوعی باید ببینیم تعاریفی که از هوش مصنوعی وجود دارد چیست؟

هوش مصنوعی چیست؟

هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین دستاوردهای فناوری، تحولات شگرفی را در زندگی روزمره ما رقم زده است. این فناوری قدرتمند، با توانایی یادگیری، استدلال و تصمیم‌گیری، پتانسیل آن را دارد که در حوزه‌های مختلفی از جمله اقتصاد، جامعه، آموزش و پژوهش، تحولاتی بنیادین ایجاد کند.

ریشه‌های هوش مصنوعی به دهه‌های گذشته بازمی‌گردد و همواره موضوعی جذاب برای پژوهشگران و اندیشمندان بوده است. امروزه، هوش مصنوعی به یکی از داغ‌ترین حوزه‌های تحقیقاتی تبدیل شده و دامنه وسیعی از کاربردها را در بر می‌گیرد؛ از طراحی الگوریتم‌های پیچیده برای حل مسائل دشوار تا توسعه سیستم‌های هوشمند قادر به تعامل با انسان.

هوش مصنوعی؛ شبیه‌سازی هوش انسانی در ماشین‌ها

هوش مصنوعی، شاخه‌ای پرقدرت از علوم رایانه است که با الهام از مغز انسان، به دنبال ایجاد ماشین‌هایی است که بتوانند فکر کنند، یاد بگیرند و تصمیم بگیرند. این فناوری با بهره‌گیری از شبکه‌های عصبی، سیستم‌های استدلال فازی و الگوریتم‌های پیچیده، تلاش می‌کند تا رفتار انسان را در رایانه‌ها شبیه‌سازی کند.

اهداف هوش مصنوعی

• تقلید احساسات انسانی: ساخت ماشین‌هایی که بتوانند طیف گسترده‌ای از احساسات را درک و بروز دهند.
• یادگیری و تجربه‌اندوزی: توانایی ماشین‌ها برای یادگیری از داده‌ها و تجربیات گذشته و اعمال آنها در شرایط جدید.
• توسعه دانش: افزایش مداوم دانش و توانایی‌های ماشین‌ها به منظور حل مسائل پیچیده.

کاربردهای گسترده هوش مصنوعی

امروزه هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلفی از جمله پزشکی (تشخیص بیماری‌ها و توسعه دارو)، علوم هوافضا، اکتشافات فضایی، نظامی، هواشناسی، نقشه‌برداری، تشخیص صدا و تصویر، بازی‌های رایانه‌ای و بسیاری دیگر، تحولات شگرفی ایجاد کرده است.

شاخه‌های متنوع هوش مصنوعی

شبکه‌های عصبی مصنوعی: الهام گرفته از مغز انسان، برای یادگیری الگوها و تصمیم‌گیری استفاده می‌شود.

پردازش تصویر و بینایی ماشین: توانایی ماشین‌ها در درک و تحلیل تصاویر.

الگوریتم‌های تکاملی: شبیه‌سازی فرآیند تکامل برای حل مسائل پیچیده.

سیستم‌های خبره: شبیه‌سازی دانش و تخصص انسان برای تصمیم‌گیری در حوزه‌های خاص.

یادگیری ماشین: توانایی ماشین‌ها برای یادگیری از داده‌ها بدون برنامه‌نویسی صریح.

داده‌کاوی: کشف الگوها و روابط پنهان در حجم عظیمی از داده‌ها.

پردازش زبان طبیعی: توانایی ماشین‌ها در درک و تولید زبان انسان.

بازشناسی گفتار: تبدیل گفتار انسان به متن قابل فهم برای ماشین.

در مجموع، هوش مصنوعی به عنوان یکی از مهم‌ترین فناوری‌های قرن حاضر، پتانسیل تغییر بنیادین زندگی انسان و جوامع را دارد.

مرکز ملی هوش مصنوعی چگونه در ایران ایجاد شد؟

بعد از ابلاغ مصوبه «نهایی‌سازی و تصویب سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران» در ۹ دی ماه ۱۴۰۲ توسط دولت سیزدهم، ستاد علم و فناوری دبیرخانه شورا مأموریت داشت این سند را با همکاری وزارت‌خانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی ذی‌نفع و با استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها تدوین کند.

۱۲ تیر ۱۴۰۳ محمد مخبر، ماده واحده «تشکیل شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی» را برای اجرا ابلاغ کرد. سازمان ملی هوش مصنوعی ایران، سه‌شنبه ۱۹ تیر ۱۴۰۳، با حضور محمد مخبر و دکتر دهقانی فیروزآبادی معاون سابق علمی و فناوری ریاست جمهوری افتتاح شد.

سازمان ملی هوش مصنوعی ایران (AIO) یکی از سازمان‌های تحت نظارت دولت جمهوری اسلامی ایران است و مسئولیت برنامه‌ریزی و هماهنگی موضوعات و مسائل مربوط به هوش مصنوعی در کشور در سطوح مختلف دولتی را به عهده دارد. این سازمان به عنوان نهادی مستقل تحت نظر ریاست جمهوری فعالیت خواهد کرد.

با وجود این گزارش‌ها نشان می‌دهد که دستگاه‌های مختلف در موضوع هوش مصنوعی به صورت جزیره‌ای عمل کرده و این یکپارچه‌سازی و سامان‌دهی اسناد مختلف در حوزه هوش مصنوعی هنوز اتفاق نیافتاده و این امر نه تنها مانع از پیشرفت در این زمینه می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به هدر رفتن منابع و فرصت‌ها نیز شود.

با توجه به اهمیت هوش مصنوعی در دنیای امروز و نقش کلیدی آن در آینده بشریت، تعلل در ساماندهی این حوزه می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای کشور به همراه داشته باشد. ضروری است که با اتخاذ رویکردی جامع و منسجم، نسبت به یکپارچه‌سازی امور هوش مصنوعی در کشور اقدام شود.

وضعیت ایران در حوزه هوش مصنوعی

طبق آخرین نتایج بدست آمده رتبه ایران از نظر مقالات و تولید علم در رتبه پانزدهم است اما در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری رتبه ۷۷ را دارد که نسبت به دو سال گذشته هیچ تغییری نکرده است.

بررسی جامع وضعیت هوش مصنوعی در کشور، مستلزم ارزیابی ابعاد مختلفی همچون تولید علم، فعالیت دانشگاه‌ها و میزان نفوذ این فناوری در زندگی روزمره است.

ایران در عرصه تولید علم مرتبط با هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه‌های مهندسی و علوم کامپیوتر، پیشرفت قابل توجهی داشته و به رتبه اول منطقه و پانزدهم جهان دست یافته است. این دستاورد نشان از پتانسیل بالای کشور در این حوزه دارد.

با این حال، نکته قابل تأمل اینجاست که رتبه ایران در کاربرد عملی هوش مصنوعی و ادغام آن در فناوری‌ها و زندگی روزمره، به اندازه تولید علم درخشان نیست. این شکاف میان تولید علم و کاربرد عملی، ضرورت توجه بیشتر به تجاری‌سازی تحقیقات و توسعه زیرساخت‌های لازم برای گسترش کاربردهای هوش مصنوعی را نشان می‌دهد.

برای بهبود وضعیت موجود، پیشنهاد می‌شود بر روی موارد زیر تمرکز شود:

• تقویت همکاری‌های دانشگاه‌ها و صنعت: ایجاد ارتباطات مستحکم‌تر میان محققان دانشگاهی و صنایع مختلف، جهت انتقال دانش و تبدیل ایده‌های نوآورانه به محصولات و خدمات کاربردی.
• لزوم هم‌افزایی دستگاه‌ها و ارگان‌های کشور در موضوع هوش مصنوعی
• حمایت از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان: فراهم کردن تسهیلات مالی و زیرساخت‌های لازم برای رشد و توسعه شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی.
• توسعه نیروی انسانی متخصص: سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی متخصص در زمینه‌های مختلف هوش مصنوعی و ایجاد برنامه‌های کارآموزی و جذب فارغ‌التحصیلان این رشته.
• توجه به اخلاق در هوش مصنوعی: تدوین و اجرای قوانین و مقررات مناسب برای توسعه اخلاقی و مسئولانه هوش مصنوعی.

با اتخاذ این راهکارها، می‌توان انتظار داشت که ایران در آینده نزدیک شاهد رشد چشمگیر کاربردهای هوش مصنوعی در صنایع مختلف و بهبود کیفیت زندگی مردم باشد.

در ادامه به تعدادی از کاربردهای هوش مصنوعی از جمله موضوعات شهر هوشمند و پلیس هوشمند می‌پردازیم:

هوش مصنوعی و پلیش هوشمند نمونه‌ای از کاربردهای مهم هوش مصنوعی

با افزایش هزینه‌های اداره پلیس در سراسر جهان، بسیاری از ادارات مجبور به کاهش نیروی انسانی خود شده‌اند. اما هوش مصنوعی می‌تواند با اتخاذ رویکردی نوین، این چالش را به فرصتی برای ارتقای عملکرد پلیس تبدیل کند.

در گذشته، تحلیل صحنه جرم، بررسی فیلم‌های دوربین مداربسته و پردازش حجم عظیمی از داده‌ها، ساعت‌ها وقت و نیروی انسانی قابل توجهی را از پلیس می‌گرفت. اما امروزه، هوش مصنوعی می‌تواند با سرعت و دقت بسیار بالا، این وظایف پیچیده را انجام دهد.

الگوریتم‌های پیشرفته هوش مصنوعی قادرند موارد ذیل را انجام دهند:

• تجزیه و تحلیل سریع‌تر صحنه جرم: با شناسایی الگوهای پیچیده در داده‌ها، هوش مصنوعی می‌تواند به سرعت سرنخ‌های حیاتی را کشف کند و زمان لازم برای حل پرونده‌ها را به شدت کاهش دهد.
• بررسی هوشمندانه فیلم‌های دوربین مداربسته: هوش مصنوعی می‌تواند با دقت بسیار بالایی، افراد و اشیاء مشکوک را در میان حجم عظیمی از تصاویر شناسایی کند.
• پردازش خودکار شواهد دیجیتال: هوش مصنوعی می‌تواند با سرعت و دقت بالا، داده‌های دیجیتال مانند فایل‌های صوتی، تصویری و متنی را تحلیل کرده و اطلاعات ارزشمندی را استخراج کند.

با استفاده از هوش مصنوعی، پلیس می‌تواند به اهداف زیر دست یابد:

• کاهش هزینه‌ها: با خودکارسازی بسیاری از وظایف تکراری و زمان‌بر، هوش مصنوعی می‌تواند به کاهش چشمگیر هزینه‌های نیروی انسانی کمک کند.
• افزایش کارایی: هوش مصنوعی می‌تواند با سرعت و دقت بسیار بالا، به تحلیل داده‌ها و کشف سرنخ‌ها بپردازد و در نتیجه، زمان لازم برای حل پرونده‌ها را کاهش دهد.
• کاهش جرم و جنایت: با شناسایی سریع‌تر مجرمان و پیش‌بینی وقوع جرم، هوش مصنوعی می‌تواند به کاهش جرم و جنایت در جامعه کمک کند.

به طور خلاصه، هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند در اختیار پلیس قرار گیرد و به بهبود عملکرد، کاهش هزینه‌ها و در نهایت، افزایش امنیت جامعه کمک کند.

شهرهای هوشمند؛ چالش‌ها و فرصت‌های یک آینده پیچیده

با رشد بی‌سابقه جمعیت جهان و تمرکز روزافزون افراد در مناطق شهری، شهرهای هوشمند به عنوان راهکاری برای مدیریت بهتر و پایدارتر این رشد مطرح شده‌اند. اگرچه شهرهای هوشمند پتانسیل بهبود کیفیت زندگی، کارایی خدمات شهری و کاهش اثرات زیست‌محیطی را دارند، اما چالش‌های پیچیده‌ای نیز پیش روی آن‌ها قرار دارد.

چالش‌های پیش روی شهرهای هوشمند

• پیچیدگی سیستم: با افزایش تقاضا برای منابع و خدمات، مدیریت شهرهای هوشمند به یک مسئله بسیار پیچیده تبدیل شده است.
• رشد جمعیت: افزایش جمعیت، فشار زیادی بر زیرساخت‌های شهری وارد کرده و مدیریت ترافیک، تامین آب و انرژی و دفع پسماند را دشوارتر می‌کند.
• برابری دیجیتال: گسترش فناوری‌های هوشمند، شکاف دیجیتال را عمیق‌تر کرده و دسترسی برابر همه شهروندان به خدمات هوشمند را با چالش مواجه می‌کند.
• حفاظت از حریم خصوصی: جمع‌آوری داده‌های عظیم در شهرهای هوشمند، نگرانی‌هایی در مورد حفاظت از حریم خصوصی شهروندان ایجاد کرده است.

نقش فناوری‌های نوین در شهرهای هوشمند

• اینترنت اشیا (IoT): با استفاده از سنسورها و دستگاه‌های متصل به اینترنت، می‌توان داده‌های بسیار زیادی را از محیط شهری جمع‌آوری کرد.
• هوش مصنوعی (AI): الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند این داده‌ها را تحلیل کرده و الگوها و روندها را شناسایی کنند تا تصمیم‌گیری‌های بهتری اتخاذ شود.
• یادگیری ماشین: با یادگیری از داده‌های گذشته، مدل‌های یادگیری ماشین می‌توانند پیش‌بینی‌های دقیق‌تری از آینده داشته باشند و به بهبود عملکرد سیستم‌های شهری کمک کنند.

شهرهای هوشمند؛ فراتر از فناوری

اگرچه فناوری نقش مهمی در توسعه شهرهای هوشمند دارد، اما نباید فراموش کرد که شهرهای هوشمند باید در خدمت انسان‌ها باشند و به بهبود کیفیت زندگی آن‌ها کمک کنند. در طراحی و اجرای شهرهای هوشمند باید به موارد زیر توجه شود:

• شرکت‌جویی شهروندان: شهروندان باید در فرآیند تصمیم‌گیری درباره توسعه شهر هوشمند مشارکت فعال داشته باشند.
• برابری اجتماعی: شهرهای هوشمند باید به گونه‌ای طراحی شوند که همه شهروندان، صرف نظر از وضعیت اقتصادی و اجتماعی، بتوانند از مزایای آن‌ها بهره‌مند شوند.
• پایداری محیط زیست: شهرهای هوشمند باید به گونه‌ای طراحی شوند که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کنند.

شهرهای هوشمند پتانسیل ایجاد آینده‌ای بهتر و پایدارتر را دارند، اما برای تحقق این پتانسیل، باید چالش‌های پیچیده پیش روی آن‌ها را به دقت مورد بررسی قرار داده و راهکارهای مناسب برای آن‌ها پیدا کنیم. با تلفیق فناوری‌های نوین با رویکردهای انسانی، می‌توان شهرهای هوشمندی ایجاد کرد که برای همه شهروندان قابل زندگی و پایدار باشد.

در پایان باید بگوییم که ایران در حوزه هوش مصنوعی به لحاظ تولید علم و مقالات پژوهشی در رتبه‌ پانزدهم جهان قرار دارد و جایگاه قابل‌توجهی را در منطقه دارد. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده‌ پتانسیل بالای کشور در این عرصه است. با این حال، در زمینه‌های کاربردی عملی هوش مصنوعی و ادغام آن‌ها در فناوری‌های روزمره، ایران همواره با چالش‌هایی در رتبه‌بندی جهانی قرار دارد.

این شکاف میان تولید علم و بهره‌برداری از فناوری‌های هوش مصنوعی نیاز به توسعه زیرساخت‌ها و هم‌افزایی دستگاه‌ها و ارگان‌های مختلف دارد. رهبر انقلاب با تأکید بر لزوم تسلط بر لایه‌های عمیق هوش مصنوعی و دستیابی ایران به جایگاه برتر در میان ۱۰ کشور برتر این حوزه، مسئولیت بزرگی را بر دوش جامعه علمی و نخبگان کشور قرار داده است.

برای دستیابی به این هدف، ایران به یک برنامه جامع و منسجم نیاز دارد که علاوه بر افزایش تولید علم، به بهره‌برداری عملی و کاربردی از این فناوری نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد. تنها در این صورت می‌توان امیدوار بود که ایران در جایگاه شایسته‌ و واقعی خود قرار بگیرد.