نگاهی به کتاب «کاملا سری»

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری مهر، حادثه یازده سپتامبر سال ۲۰۰۱ پس از هجده سال کماکان یکی از مهمترین و در عین حال مرموزترین اتفاقات سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم باقی مانده است. حادثه‌ای که جهان را پس از وقوع خود وارد فازی تازه از تعریف مناسبات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کرد و پایه‌گذار خشونت‌ها و جنگ‌ها و اتفاقات ژئوپولتیکی بسیاری در سراسر جهان از جمله در منطقه خاورمیانه شد. اما این اتفاق چگونه سازماندهی شده و به اجرا رسید؟ این سوال شاید در ذهن بسیاری از مخاطبان پاسخی ساده داشته باشد: با رهبری اسامه بن‌لادن و توسط القاعده. با این همه پژوهش‌های ژورنالیستی زیادی در این سال‌ها درباره این حادثه شکل گرفته است که نشان می‌دهد نباید به این سادگی به دنبال پاسخی برای این پرسش بود.

به تازگی در ایران کتابی با عنوان «کاملا سری» اثر یسری فوده با ترجمه وحید خضاب منتشر شده است که به این موضوع وارد شده و سعی دارد تا نه تنها جواب که سوال‌های تازه برای کشف علت رخداد چنین حادثه‌ای را کشف و ارائه کند.

فوده که یکی از چیره‌دست‌ترین مستندسازان تحقیقی در دنیا به شمار می‌رود، به خوبی توانسته متن خود را در خدمت رمزگشایی از این حادثه در بیاورد

فوده، خبرنگار مصری و مشهور شبکه خبری الجزیره است که در سالگرد رخداد حوادث یازده‌ سپتامبر با ساخت و پخش مستندی درباره این حادثه برای نخستین بار روایتی مستند از اعضای القاعده درباره حادثه یازده سپتامبر ارائه کرد. وی در مستند خود که در دو قسمت و توسط شبکه الجزیره پخش شد، برای نخستین بار موفق شد گفتگوهایی را که با «خالد شیخ المحمد» رئیس کمیته نظامی القاعده در زمان یازده سپتامبر و «رمزی بن الشبیه» هماهنگ کننده عملیات یازده سپتامبر در کراچی پاکستان انجام داده بود به نمایش عمومی بگذارد و در کنار آن با برخی از دوستان و اقوام ۱۹ هواپیما ربای حاضر در ماجرای یازده سپتامبر نیز به گفتگو بنشیند و تصویری روشن از مسیر طی شده توسط آن تا روز عملیات را ارائه کند و نشان دهد که چگونه در فرآیندی دو ساله آنها برای رسیدن به چه هدفی خود را آماده و این عملیات را با چه کیفیتی اجرایی کردند. وی پس از آن نیز در مستند دیگری با عنوان «زنگ‌های خطر» که در چهار قسمت پخش شد، روایتی منصفانه از این ماجرا را شرح و سعی کرد به این مساله توجه نشان دهد که چقدر از آنچه درباره این حادثه بیان شده است صادقانه بوده است و نقاط مبهم باقی مانده در این پرونده چیست؟

کتاب «کاملا سری» که در مدت کوتاهی به چاپ دوم نیز رسیده است در حقیقت متن گفتارهای نوشته و بیان شده توسط فوده در این دو مستند است. تبدیل گفتار متن اثر مستند به کتاب طبق آنچه مترجم این اثر بیان کرده است مساله‌ای رایج و مرسوم در جهان بوده و در ایران نیز پیش از این توسط برخی از ناشران طبع آزمایی شده است.

این کتاب در دو فصل ابتدایی خود که سعی دارد تصویری از شکل‌گیری شخصیت عاملان اجرایی حملات یازده سپتامبر از جمله «محمد عطا» ارائه کند، روایت پرکشش و تعلیق را برای مخاطب رقم زده است. روایتی که در آن خواننده قدم به قدم با زندگی یکی از عجیب‌ترین تروریست‌های جهان آشنا و شکل‌گیری ذهنیت وی بر مبنای اندیشه تکفیری برای سازماندهی به عملیات یازده سپتامبر و نیز پیچیدگی طراحی این عملیات و دخیل شدن بسیاری از کشورهای جهان در آن به واسطه زیست و حضور عاملان این حادثه در آن را به روشنی بازنمایی می‌کند.

فوده که یکی از چیره‌دست‌ترین مستندسازان تحقیقی در دنیا به شمار می‌رود به خوبی توانسته متن خود را در خدمت رمزگشایی از این حادثه در بیاورد که مهمترین ویژگی آن بدون شک از پیش قضاوت‌نکردن درباره ماجرایی است که قصد دارد تا آن را روایت کند.

کتاب در دو فصل اول اما راوی اتفاق عجیب و بسیار جذاب از حیث ژورنالیسم تحقیقی نیز هست. چگونگی برقراری ارتباط میان فوده و القاعده و نحوه حضور یافتن او در پاکستان پس از طی چند سفر طولانی برای دیدار با رهبران القاعده و نیز سرنوشت تصاویری که وی آشکارا و پنهانی از آن دیدار ضبط کرده بود و در خدمت ساخت مستند قرار گرفته است.

کتاب در فصول بعدی خود که به مستند «زنگ‌های خطر» مرتبط است که پس از مستند نخست که به روایت حادثه یازده سپتامبر و شکل‌گیری آن پرداخته، ساخته شده است، کمی از تک و تا می‌افتد و فوده در آن ترجیح می‌دهد بیشتر از هر چیز نسبت خود را با این حادثه را تعریف کند و بگوید که برای ساخت و روایت از القاعده و یازده سپتامبر گرفتار چه مصائبی بوده و البته رفته رفته به بازگویی و واکاوی حوادثی بپردازد که این رویداد را در هاله‌ای از ابهام فرو می‌برد.

فوده خود در بخشی از اثرش در این زمینه می‌گوید: آیا باید اعتراف القاعده را به عنوان حرف آخر بپذیریم؟ یا اینکه القاعده در جریان آنچه که آنرا «غزوه منهتن» نامیده است صرفا لبه تیز چاقو بوده است و دسته چاقو به دست کسی دیگر در جایی دیگر است؟

می‌توان کتاب «به کلی سری» را تصویرساز ذهنی مناسبی برای شکل‌گیری یکی از مهمترین حوادث تروریستی دنیا و شکل‌گیری ذهنیت انجام‌دهندگان آن دانست، اما این کتاب هرگز از پوسته ژورنالیستی‌اش به سمت کشف عمق تفکر شکل‌دهندگان به این حادثه و نوع نگاه و تفکر و اندیشه آنها گام بر نداشته است

فوده در بخش‌های زیادی از کتاب خود نشان داده که نگاهی به یافتن این سوال داشته است. از آگاهی جاسوسان اسرائیلی از این حادثه و از پیش آماده بودنشان برای تصویربرداری از آن در روز حادثه تا امتناع مقامات آمریکایی از امکان گفتگو با بازداشت‌شدگان در زمینه این حادثه و حتی افسران بازداشت‌کننده و بازجوی آنها!

فوده در کتاب و البته مستند خود گام به گام در صدد ترسیم پازلی بوده است که خود نیز معترف است از عهده حل کردن آن بر نمی‌آید و قطعات گم‌شده بسیاری دارد که با وجود نایاب بودن می‌توان تصویری از آن در نظر داشت که چیزی جز وجود نیرویی آگاه هماهنگ کننده در پشت القاعده برای رقم زدن حادثه یازده سپتامبر است.

در یک نگاه کلی می‌توان کتاب «به کلی سری» را تصویرساز ذهنی مناسبی برای شکل‌گیری یکی از مهمترین حوادث تروریستی دنیا و شکل‌گیری ذهنیت انجام‌دهندگان آن دانست، اما این کتاب هرگز از پوسته ژورنالیستی‌اش به سمت کشف عمق تفکر شکل‌دهندگان به این حادثه و نوع نگاه و تفکر و اندیشه آنها گام بر نداشته است کما اینکه این مساله می‌توانست مهمترین هسته پژوهشی این اثر به شمار رود. نکته دیگر نقش کمرنگ و حجم بسیار اندک حضور اسامه بن‌لادن به عنوان هسته اصلی این حوادث در کتاب است و هیچگاه از نقش او در سازماندهی این عملیات و نیز نوع ارتباط او با اجرا کنندگان این عملیات در کتاب و به طبع مستند بر خواسته از آن سخن به میان نیامده است. شاید به همین اعتبار این کتاب و مستند ارائه شده بر مبنای آن را نیز باید پوسته رویین تفکر شکل‌دهنده به حادثه یازده سپتامبر دانست و این کتاب را تنها محلی برای کشف روزنه‌هایی برای نفوذ از این پوسته به عمق این تفکر و جریانات برخاسته از آن در نزدیک به بیست سال اخیر دانست.