منابع تاریخی زندگی پیامبر (ص)

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ، معمولا زندگی‌نامه‌ انسان‌های بزرگ تاریخ، آمیخته با افسانه‌ها و خرافه‌هاست؛ هرچه منابع مکتوبی که نزدیک به زمان یک شخصیت تاریخی نگاشته شده است، کمتر در دسترس باشد، آلوده شدن تاریخچه‌ زندگی او به گزارش‌های دروغ و خرافه‌آمیز بیشتر است؛ شاید در میان شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخ بشر، نتوانیم کسی را مانند پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) بیابیم که دوستداران و پیروان و حتی مخالفان او تا این اندازه به بررسی و کاوش در زندگی او پرداخته و از خود علاقه نشان داده باشند.

باور مؤمنان به پیامبر‌، به عنوان فرستاده خدا و معلم انسان‌ها، این است که گفتار و کردارش معیار و مبناست و باید او را در ابعاد گوناگون زندگی سنجیده و الگوی تشخیص درست از نادرست و حق از باطل قرار دهند؛ از این رو همت بسیار زیادی به کار رفته تا همه‌ رفتارها و گفتارهای او برای جامعه‌ اسلامی، زنده بماند و برای همیشه نقشه‌ راه جامعه‌ اسلامی باشد؛ اگرچه جریان خاصی، پس از پیامبر با دستاویز قرار دادن تمسک به قرآن، کوشید تا راه و منش پیامبر را در میان مسلمانان به فراموشی بسپارد، اما مشیت و اراده‌ خداوند از یک سو و احساس و اعتقاد شگرف مسلمانان به شخصیت والای او هرگز اجازه نداد که گذشت روزگار گرد فراموشی را بر چهره‌ دلربای او بنشاند؛ اهل‌بیت و فرزندان پیامبر و در رأس آنها امام علی علیه‌السلام اولین و مؤثرترین کسانی بودند که به نقل گفتارها و الگوهای رفتاری آن حضرت همت گماردند و به صورت سینه به سینه آن را به نسل‌های بعد از خود منتقل کردند؛ یکی از شبهاتی که اخیرا در فضای مجازی منتشر شده و می‌شود، با فراهم آوردن ادله‌ بی‌اساس تاریخی تلاش می‌کند تا این گونه القا کند که نه تنها زندگی‌نامه‌ پیامبر اسلام، جعلی و ساخته‌ و اقتباس‌شده از تاریخ زندگی دیگر شخصیت‌های تاریخی است، بلکه شخصیت خود پیامبر هم ساخته‌ تاریخ نویسان است! چیزی که هر انسان افسرده‌ای را هم به خنده وامی‌دارد! در این نوشتار یکی از این شبهات بررسی و مورد نقد وپاسخگویی قرار گرفته است.

چکیده‌ شبهه
زندگی‌نامه‌ محمد(ص) ساختگی بوده و آن را عده‌ای ساخته و یا براساس زندگینامه‌ برخی دیگر از پیامبران و یا شخصیت‌های مهم تاریخ نوشته‌ و پرو بال داده‌اند؛ مثلا یکی از مقاطع مهم زندگی او، یعنی مقطع تولدش را همزمان با ماجرای حمله‌ ابرهه به مکه گفته‌اند؛ در حالی که چنین ماجرایی از اساس موهوم و خرافه است! علاوه‌بر این به نظر می‌رسد که نگارش زندگی‌نامه‌‌ پیامبر اسلام تحت تاثیر زندگی‌نامه‌‌ بودا انجام شده است!
داستان فیل، معجزه‌ الهی!
وجود یک سوره به نام فیل و تصریح به این رویداد تاریخی، در آیات سوره فیل، حتی اگر قائل به اعجاز قرآن نباشیم، سندی تاریخی و محکم بر وقوع این واقعه‌ است؛ اگر به آیات سوره‌ فیل بنگریم، با حیرت تمام می‌بینیم چگونه قرآن مجید با شیوه‌ اعجاز و اختصارگویی منحصر به فرد، تمام جریان را به صورت کامل و واضح، در کمترین عبارات، بیان کرده است:
 «آیا ندیدی که پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد؟! آیا مکرشان را باطل نساخت؟! و بر سر آنها پرندگانى فوج فوج فرستاد، تا آنها را با سِجّیل سنگ‌باران کنند؛ پس آنان را چون کاه پس‏مانده در آخور ساخت»!(۱)
البته جزئیات بیشتر این جریان در روایات و منابع تاریخی وجود دارد و گرچه درباره‌ برخی از جزئیات آن، میان مورّخان و مفسران، اختلافاتی وجود دارد؛(۲) اما اصل این حادثه مسلم است و برای اعراب، آنقدر مهم بود که سال وقوع آن را، «عام‌الفیل» و به عنوان مبدئى براى تاریخ خود قرار دادند؛(۳) بیشتر نویسندگان تاریخ نگار، عذاب اصحاب فیل را ۴۰‌ سال پیش از بعثت و در سال ولادت رسول‌اکرم (ص) دانسته(۴) و این تقارن را از برکات ولادت آن بزرگوار برشمرده‌اند.(۵)

سکوت تأییدآمیز مشرکان!
دیگر دلیل مهمی که بر صحت این رویداد می‌توان به آن‌اشاره کرد، این است که قریش و مشرکان مکه هیچگاه آن را انکار نکردند؛ در حالی که می‌دانیم، آنها همواره در پی این بودند تا بر محمد و کتابش خرده گیرند و آن را ناشی از سحر و جنون معرفی کنند؛ اما از هیچکدام آنها سخنی در نفی داستان اصحاب فیل و آیات آن سوره نقل نشده است، در حالی که در آن زمان، افراد زیادی بودند که آن رویداد را با چشمان خود دیده بودند! زمانى که پیامبر اکرم(ص) سوره‌ فیل را بر مشرکان ‌می‌خواند، با وجود مخالفت شدیدى که با او داشتند، هیچ‌کس آن را انکار نکرد!(۶) یکی از محققان در این زمینه می‌نویسد: «یکی از ادله‌ متقن بر صحت این داستان، این است که وقتی سوره فیل بر پیامبرنازل شد، با آنکه مشرکان مکه گوش به زنگ بودند تا در گفته‌های ایشان کوچکترین نقصی را بیابند و آن را دستاویز کرده و بطلان ادعای پیامبر را اثبات کنند، ولی در هیچ سند تاریخی نیامده که حتی یک نفر در این خصوص اعتراضی کرده باشد»!(۷) لذا باید پذیرفت که این رویداد و صحت آن میان عموم مردم مکه، امری مسلم و یقینی تلقی می‌شده و از آن آگاه بودند؛ این موضوع آنقدر واضح بود که حتی یمنی‌های مقیم یمن و حجاز و حبشیانی که در مکه ساکن بودند، آن را انکار نکردند.(۸)

داستان فیل در ادبیات عرب
با مرور ‌اشعار عربی در جاهلیت و اسلام، به خوبی روشن می‌شود که این حادثه در میان آنان شهرت زیادی داشته و در‌اشعار شعرای عرب جاهلی (که تنها وسیله‌ ثبت وقایع مهم در آن زمان بود) انعکاس گسترده‌ای داشته است؛ در کتاب اخبار مکه ازرقی و سیره‌ ابن هشام، فصل مبسوطی به انعکاس جریان اصحاب فیل در ‌اشعار عرب اختصاص یافته و تمام آن جمع‌آوری شده است؛(۹)عبداللَّه بن عمرو بن مخزومی، در شعر معروف خود می‌گوید:
انت الجلیل ربّنا لم تدنس انت حبست الفیل بالمغمس‏
تو اى پروردگار بزرگ ما! منزّه و مبرّا هستى و تو آن خدایى هستى که فیل را در مغمس از پیشروى به سوى مکه باز داشتى!
عبداللَّه بن قیس رقبات در قصیده‏اى می‌گوید:
و استملّت علیهم الطیر بالجندل حتّى کانّه مرجوم‏
پرندگان، بر آنها با سنگریزه‏هایى ظاهر شدند و سنگباران‌شان کردند!(۱۰)
این دو بیت، تنها نمونه‌ای از ‌اشعاری است که در آن به داستان فیل‌اشاره شده است؛ یکی از محققان می‌نویسند: «هیچ تردیدی در صحت این داستان و وقوع این معجزه‌ بزرگ نیست و تاریخ نویسان آن را مسلم دانسته و حتی شعرای عرب دوران جاهلیت، در ‌اشعار خود از آن یاد کرده‌اند».(۱۱)
علاوه ‌بر دلایلی که مطرح شد، وجود برخی گزارش‌های مربوط به جریان اصحاب فیل در منابع غیراسلامی، مؤید بسیار خوبی بر صحت این داستان است؛ چنانکه در پاره‌ای از منابع یونانی آمده است که ابرهه برای کمک به قیصر روم و جنگ با ایرانیان لشکرکشی می‌کند و در همان مسیر می‌کوشد تا کعبه را هم تخریب کند؛(۱۲)علاقمندان می‌توانند برای آگاهی بیشتر، به منابع مفصل مراجعه کنند.(۱۳)

تاریخ روشن زندگی پیامبر
ایرادگر شبهه می‌گوید: زندگینامه‌ محمد(ص) تحت تأثیر زندگی بودا نگاشته شده است! این سخن از عجایب روزگار است؛ زیرا شخصیت بودا و زندگی نامه او در قرون نخستین اسلامی، آن هنگام که سیره‌نگاران، زندگانی پیامبر اکرم را می‌نوشتند، در دسترس آنان نبود و اساسا برای اعراب و مسلمانان نخستین، کمترین شناختی از بودا و سرگذشت او وجود نداشت؛ افزون بر این، عمده مطالبی که در این قسمت گفته شده وجود برخی شباهت‌های بسیار جزئی در این دو زندگی‌نامه است که وجود برخی شباهت‌های جزئی نمی‌تواند دلیل چنین ادعای نادرستی باشد؛ چون امکان دارد زندگی هرفردی همانندی جزئی با فرد دیگر داشته باشد؛ زندگی همه‌ انبیا از جهاتی شباهت به هم دارد؛ پس این دلیل نمی‌شود کسی بگوید زندگی موسی (ع) از زندگی‌نامه یوسف یا ابراهیم (ع) گرفته شده است؛ به ‌ویژه که تقریباً تمام ابعاد زندگی و سیره‌ پیامبر اکرم (ص) واضح است، در مقابل، اما به گفته همه کسانی که به زندگی بودا پرداخته‌اند، زندگی بودا نه تنها کاملاً مشخص نیست، بلکه با افسانه‌هایی نیز آمیخته است؛(۱۴) و این درحالی است که بودا سالیان زیادی پیش از پیامبرزندگی می‌کرده است.(۱۵)

نویسنده سعی دارد این گونه القا‌ کند که زندگینامه‌ بودا در آن زمان برای مسلمانان شناخته شده بوده است، در حالی که هیچ شاهدی در این زمینه‌ وجود ندارد و حتی نویسنده نیز با اینکه ادعای بدون دلیل آورده، اما این آشنایی را محدود به سرزمین خراسان کرده و مدعی است که در این قسمت، آشنایی کمی با بودا وجود داشته است؛ بر فرض پذیرش ادعای نویسنده، باید توجه داشت که نخستین سیره‌نگاری‌ها در جهان اسلام، مربوط به شهر مدینه و صحابه و تابعین است که یقیناً اطلاعی از بودا و زندگینامه‌ او نداشته‌اند؛ چرا که هیچ خبر و گزارشی در این زمینه‌ وجود ندارد. با توجه به دوران نگارش سیره‌ رسول خدا می‌توان به یقین گفت که در آن زمان، دستیابی به زندگینامه بودا بسیار مشکل‌تر از دستیابی به سیره‌ پیامبربوده و اتفاقاً از آشنایی مسلمانان و نویسندگان سیره‌ پیامبر در دوران شکل‌گیری سیره‌ها، به زندگینامه بودا خبری نبوده است؛ چرا که در منابع آن عصر هیچ خبری از بودا و اطلاعاتی درباره او نیست.

از طرف دیگر هرچند مورخان مسلمان چنین ادعایی ندارند که تمام زندگی‌نامه‌ پیامبر اکرم مکتوب شده و به ما رسیده است، اما از آنجا که همواره رسول خدا به دستور قرآن مجید الگو و پیشوای مسلمانان بوده است،(۱۶) سیره و حیات آن حضرت مورد توجه و اهتمام همه‌ مسلمانان بوده و از همان قرن اول هجری، کتاب‌های سیره درباره تاریخ زندگی آن حضرت به نگارش درآمده است؛(۱۷) در واقع زمانی که مسلمانان به نگارش سیره و زندگینامه‌ رسول خدا پرداختند، انگیزه‌های زیادی در این زمینه وجود داشت؛ از جمله می‌توان به لزوم آشنایی آنها با سیره و عملکرد ایشان وتبیین و حل چالش‌های سیاسی و فرهنگی جامعه‌ اسلامی‌اشاره کرد؛ توجه به سنت و سیره‌ پیامبر، که با عنوان «حدیث» نیز از آن یاد می‌شده است، از نخستین سال‌های پس از حیات پیامبر اسلام و حتی در دوران زندگی آن حضرت وجود داشته است؛ با توجه به این دلایل، مسلمانان از لحاظ شناخت سیره و یا منابع شناخت آن، دچار مشکل جدی نبوده‌اند تا بخواهند سیره‌ پیامبر را تحت تاثیر زندگی‌نامه‌ بودا نگارش کنند؛ بویژه که در دوران صحابه و تابعین، که اطلاعات زیادی از پیامبر اکرم وجود داشته است، کار نگارش سیره‌ شروع شده است.

سیره‌ها چگونه سامان یافته‌اند؟ 
در اینجا به صورت مختصر به روند شکل‌گیری چند منبع مهم در سیره‌نگاری اولیه‌‌اشاره می‌کنیم؛ یکی از مشهورترین سیره‌ مبسوط پیرامون زندگی پیامبر، سیره‌ ابن اسحاق است؛ این کتاب که نام دیگرش «کتاب المبتدأ و المبعث و المغازى» است، از نخستین آثار جامعى است که تا اواسط قرن دوم در این موضوع نگاشته شده است؛ محمد بن اسحاق بن یسار المطلبى (م ۱۵۰) روایات و اخبارى را که در زمان خودش، یعنى آخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجرى، در موطن اصلى‏اش، یعنی مدینه، از زبان‌اشخاص آگاه و موثق، که عده‌ ایشان از صد نفر مى‏گذرد، به گوش خود شنیده، جمع‏آورى کرده است؛وی یافته‌های خود را طى سفرهاى دور و درازش به مصر، کوفه، جزیره، رى و بغداد به شاگردانش، که عده‌ ایشان نیز بالغ بر صد تن است، املا کرده است.(۱۸)

برخی از مشهورترین منابع تاریخی در سیره و زندگی پیامبر اکرم (ص) توسط بزرگان و دانشمندان غربی تحقیق و چاپ شده و صحت آنها توسط خود نویسندگان اثبات شده است؛در این راستا می‌توان به کتاب مغازی واقدی، که توسط مارسدن جونز، تحقیق و چاپ شده است‌اشاره کرد؛ وی در مقدمه‌ کتاب، با اثبات صحت و اصالت منابع تاریخی و سیره می‌نویسد: «معروف‏ترین کتاب‌هایى که در قرن دوم هجرى درباره سیره تألیف شده‏اند، دو کتاب ابن اسحاق و واقدى است؛ ولى این دو کتاب نخستین کتاب‌هایى درباره‌ این موضوع نیستند؛ به نظر ما کسانی که گفته‌اند سیره‌ ابن اسحاق در نگارش تاریخ اسلام، نقطه آغاز است، ‌اشتباه کرده‌اند؛ زیرا بدیهى است که گفتار و کردار پیامبردر مدت زندگى آن حضرت، کمال اهمیت را داشته و پس از رحلت او، بر اهمیت آن نیز افزوده شده است؛ همین اهمیت موجب شده تا در مورد تدوین زندگینامه و جمع احادیث و اخبار مربوط به او توجه کاملى پیدا شود؛ نباید تصور کرد که انگیزه‌ این کار فقط تقوى و عشق به پیامبر است، بلکه جامعه اسلامى، سخت نیازمند به تنظیم و ثبت عقاید دینى و احکام شرعى بود و این مسئله، انگیزه‌ اصلى براى تنظیم روش زندگى پیامبراست تا زندگی او نقشه‌ راه جامعه‌ اسلامی باشد؛ وانگهى، پیشامدهاى سیاسى و تحولات اجتماعى و دینى قرن اول و دوم هجرى نه تنها ضرورت تنظیم سیره‌ پیامبر را ایجاب مى‏کرد، بلکه ضرورت تنظیم حدیث و فقه و تفسیر را هم در برداشته است».(۱۹)

* مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشتها
۱- سوره فیل، ۱تا۵.
۲و۳. طبرى، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت، دار‌المعرفه، چ اول، ۱۴۱۲ق، ج۳۰، ص۱۹۱؛ مسعودی، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، چ دوم، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۰۵.
۴.طبرسی، مجمع البیان،انتشارات ناصر خسرو ج۱۰، ص‌۸۲۵‌؛ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد- بیروت، دار العلم للملایین- مکتبه النهضه، ج۳، ص۵۰۷.
۵. مجمع البیان، همان؛ آلوسى، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه‏، چ اول، ۱۴۱۵ق‏، ج۳۰، ص۴۲۰.
۶. مجمع البیان، پیشین، ج۱۰، ص‌۸۲۶؛ علامه طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین، ۱۴۱۷ق، ج‌۲۰، ص‌۳۶۱.
۷. ر.ک: مقاله اصحاب فیل، مجله مکتب تشیع، اردیبهشت ۱۳۴۱، شماره ۹، ص۱۳۷.
۸. ر.ک: مقاله پژوهشی تاریخی در ماجرای اصحاب فیل، حسن فراهانی، مجله معرفت، فروردین ۱۳۸۰، شماره ۴۰، ص۴۸.
۹. ابن هشام ، ، السیره النبویه، بیروت ، دار‌المعرفه ، ج۱، ص۵۷؛ ازرقی، اخبار مکه، قم، انتشارات الشریف الرضی، چ اول، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۳۶.
۱۰. همان‌ها؛ مجمع‌البیان، پیشین، ج۱۰، ص‌۸۲۶.
۱۱. ر.ک: مقاله نگرشی عمیق به داستان اصحاب فیل، حمیدرضا دستغیب بهشتی، درسهایی از مکتب اسلام، مهر۱۳۶۴، سال۲۵، شماره۷، ص۶۱.
۱۲. ر.ک: مقاله اصحاب فیل، مجله مکتب تشیع، اردیبهشت ۱۳۴۱، شماره ۹، ص۱۳۰.
۱۳. ر.ک: مقاله لشکرکشی ابرهه به مکه به روایت تاریخ و قرآن، حمید آریان، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، پاییز۱۳۸۴، شماره۷، ص۲۵ تا ۸۲.
۱۴و ۱۵. دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش، ج۴، واژه بودا، شماره۱۹۴۷.
۱۶. احزاب / ۲۱
۱۷. ر.ک: ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، مقدمه تحقیق ص۵.
۱۸. همان، ص۱۳.
۱۹. واقدی، المغازى، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه الأعلمى، چ سوم، ۱۴۰۹ق، مقدمه محقق ص۱۹.