معرفی روان‌شناسی فرهنگی تاریخی در قالب یک کتاب

به گزارش پایگاه خبری “ججین“، کتاب «مروری بر روان‌شناسی فرهنگی – تاریخی» به‌تازگی با گردآوری و ترجمه سعید شجاع شفتی توسط نشر ققنوس منتشر و راهی بازار نشر شده است.

علم روان‌شناسی که جزئی از دانش بشری است، همیشه با توقعات و انتظارات بی‌شماری مواجه بوده که گرچه بر مبنای لزوم تحلیل و پیشگیری از بروز معضلات تربیتی و اجتماعی شکل گرفته‌اند، به‌واسطه وسعت قلمرو، حساسیت موضوع، تنوع عوامل و تغییر سوژه‌ها و دست‌آخر، دانش محدودش همیشه هم پاسخگوی تمام‌کننده‌ای برای بسیاری از این‌گونه سوالات نبوده و نیست. روان‌شناسان فرهنگی-تاریخی را می‌توان به‌مثابه آتلانتیس یا قاره گمشده توصیف کرد، زیرا آشنایی فراگیر محققان غربی با آثار مربوطه حدودا نیم‌قرن پس از نگارش‌شان آغاز شده است.

شالوده روان‌شناسی تاریخی – فرهنگی را روان‌شناسی تجربی به نام لف سیمیونویچ ویگوتسکی پایه‌گذاری کرد. او و شاگردانش مانند الکساندر لوریا و یارانش مانند لئونتیف، مبنای نظری و عملی مکتبی را بنا گذاشتند که خود، زیربنای دیدگاه‌های دیگری مانند مکتب روان‌شناسی رفتاری، روان‌شناسی شناختی،‌ روان‌شناسی تربیتی، روان‌شناسی انتقادی، محیط‌گرایی، رفتاردرمانی، محیط‌درمانی و نظریه فعالیت شد.

هسته اصلی روان‌شناسی فرهنگی – تاریخی را می‌توان حول محور اجتماع،‌ فرهنگ و تکامل جستجو کرد؛ چیزی که به‌ویژه در مقاله ویگوتسکی در باب روان‌شناسی رفتار انسان بدوی و تا حدودی در روان‌شناسی هنر قابل مشاهده است. از نظر ویگوتسکی، زبان ابزار اساسی تجلی فرهنگ و روابط اجتماعی بود. از این رو، فعالیت نیز به منزله فرهنگِ در سطح فرد نگریسته می‌شد که می‌توانست در اشکال سمبولیک کلام، بازی و اشاره تجسم شود. به عبارت دیگر، معنی قراردادی یا سنتی فرهنگ،‌ به‌واسطه مقوله فعالیت، به درک شخصی از افکار و فرایندهای کلامی تغییر شکل می‌دهد. از نظر ویگوتسکی و همکارش لئونتیف، این تمایز بین معنی و درکْ به شیوه جدید تحلیل روابط فرد با اجتماعش تبدیل می‌شد.

کتاب «مروری بر روان‌شناسی فرهنگی – تاریخی» اولین تلاش برای معرفی، اندیشه‌ها و آثار ویگوتسکی در ایران است. این کتاب ۹ فصل اصلی دارد که عناوین‌شان به ترتیب عبارت است از: روان‌شناسی هنر، روان‌شناسی رفتار انسان بدوی، مسئله خودآگاهی، خودآگاهی به مثابه مسئله‌ای در روان‌شناسی رفتار، بحثی در باب نقش محیط در زندگی انسان، تحول اجتماعی در انسان، تفکر و تکلم، مقدمه‌ای بر ترجمه روسی کتاب ماورای اصل لذت، رفتار فرهنگی کودک.

شجاع شفتی نویسنده کتاب پیش رو بر این باور است که تاریخچه روان‌شناسی در پنجاه سال گذشته، نه مشتمل بر تاریخچه تکوین یک ساختار، بلکه نوعی تفرق است، و در عرض پنجاه سال، روان‌شناسی امروزه چیزی در حد کیمیاگری یا روایت‌های فیزیک ارسطوست. ما هنوز به فرمول‌بندی‌هایی که روان‌شناسان علمی کارشان را با آن آغاز کرده‌اند، و نظریات جانکاه‌شان را بر مبنای آن ارائه کرده‌اند، تبسم می‌کنیم؛ الگوهای ثابت یا متغیر، تجلیات مغز، و دیدگاه‌های تاریخی در باب سرشت _ ولی در آخر شاید تمامی آن‌ها به مجموعه‌ای نامنسجم، که بقایشان مایه تعجب است، تنزیل یابند. آن‌گاه می‌توانیم به درک آن‌چیزی که تاکنون باورنکردنی به نظر می‌رسید، نایل شویم؛ این‌که جریان روان‌شناسی معاصر فقط به اضمحلال تخیلات در باب انسان ختم می‌شود. استقرار روان‌شناسی علمی دقیقا همین اضمحلال را مفروض می‌سازد. اما مدت این فرایند، به سبب فراهم آوردن امکان تجدید حیات مفروضات مرده در لوای سوءکاربرد روش‌های علمی، بسیار به درازا انجامیده است.

در قسمتی از این کتاب می‌خوانیم:

احساس سرخوشی نسبی، و تمتع انگل‌وار به دلیل بهره‌برداری مجانی از زحمت دیگری منبع لذت هنری است. مثلا نوع خاصی از سخن گفتن. شکسپیر با به تصویر درآوردن شخصیتی همچون اتللو، برای نمایش هیجان‌انگیز مفهوم حسادت، به خواننده خدمت کرده است. بدین ترتیب، تمامی آن لذتی که ما در مطالعه داستان اتللو در خود احساس می‌کنیم از استفاده خوشایند از کار دیگری و بهره‌برداری مجانی از خلاقیت شخص دیگر ناشی می‌شود.

هورنفلد، یکی از نظریه‌پردازان دیدگاه فوق، معتقد است تعریف هنر به عنوان نوعی درک حسی فقط یکی از جنبه‌های فرایند هنری را متجلی می‌سازد. وی همچنین خاطرنشان می‌کند که با چنین برداشتی از روان‌شناسی هنر، مرز بین روند درک علمی و هنری محو می‌شود، و گویی حقایق بزرگ علمی شبیه تصاویر هنری‌اند و، در نتیجه، چنین تعریفی از آثار شعری نیازمند تعیین خصایصی است که یافتنشان کار چندان آسانی نیست.

جالب توجه است که نظریه مزبور در تضاد با کلِ روان‌شناسی عرفی قرار می‌گیرد، زیرا روان‌شناسان سنتی معمولا تمامی فرایندهای ذهنی را از مقوله تحلیل هنری منفک می‌سازند (فقط هیجانات را دخیل می‌بینند). بسیاری از نظریه‌پردازان به قدری به طور یکسویه هنر را مقوله‌ای ادراکی، تخیلی، یا احساسی تلقی می‌کنند و آن را در تضاد با علم (به عنوان حوزه دانش) می‌بینند که ظاهرا با نظریه مورد بحث، مبنی بر این‌که فرایند اندیشه نیز بخشی از لذت هنری است، آشتی‌ناپذیر جلوه می‌کند. در حالی که احتساب فرایند تفکر در تحلیل لذت هنری، که از معذورات پاره‌ای از روان‌شناسان سنتی است، در این‌جا شالوده توضیح پدیده‌های هنری تلقی می‌شود.

این کتاب با ۳۱۹ صفحه مصور، شمارگان هزار و ۱۰۰ نسخه و قیمت ۳۲ هزار تومان منتشر شده است.