مرغ نژاد «آرین» میان دو روایت؛ پژوهش تدریجی یا واگذاری کامل به دولت؟

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از ایسنا، مرغ لاین آرین، نژادی بومی و صنعتی که در دهه ۷۰ با هدف کاهش وابستگی به واردات جوجه یک‌روزه در ایران توسعه یافت، در سال‌های اخیر سهم بازار خود را به دلیل مشکلات متعدد از دست داده است. با این حال، طی ماه‌ها و سال‌های گذشته برنامه‌های متعددی برای احیای این نژاد و بازگرداندن جایگاه آن در صنعت مرغداری کشور در دست اجراست.

یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها، پرداخت تسهیلات با نرخ ترجیحی به مرغداران است. بانک کشاورزی از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا نیمه آبان ماه بالغ بر ۱۹۶۶ میلیارد ریال تسهیلات با نرخ ۶ درصد به بیش از ۶۶ مزرعه پرورش مرغ لاین آرین اعطا کرده است. این تسهیلات با همکاری معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی و مدیریت برنامه ملی احیای مرغ لاین آرین، در سراسر کشور پرداخت می‌شود تا تولیدکنندگان در مسیر توسعه و بهبود این نژاد حمایت شوند.

در کنار این حمایت مالی، انتقادهایی نیز نسبت به سیاست‌های پیشین وجود دارد و تاکید شده که دولت باید تمام جوانب و ابعاد احیای مرغ آرین را به دقت بررسی کرده و پس از آن، برای ترویج عمومی این نژاد اقدام کند تا اقدامات پراکنده و ناکارآمد جای خود را به برنامه‌های مدون و هدفمند بدهد.

پژوهش‌های انجام شده همچنین نشان می‌دهد که برای موفقیت احیای مرغ لاین آرین، ایجاد زنجیره‌ای یکپارچه و متمرکز ضروری است. این زنجیره می‌تواند با داشتن متولی واحد، مسئولیت تحقیق و توسعه و مدیریت بازار را به صورت هماهنگ برعهده بگیرد و از پراکندگی وظایف و فعالیت‌ها جلوگیری کند.

مرغ لاین آرین که به نام‌های «لاین ایرانی» یا «نژاد فارس» نیز شناخته می‌شود، یک نژاد مرغ صنعتی است که در ایران توسعه یافته است. این نژاد در دهه ۱۳۷۰ با هدف خودکفایی در تولید جوجه یک‌روزه و کاهش وابستگی به واردات، از ترکیب مرغ‌های نژاد «هایبرو» هلندی (Hybro) با مرغ‌های بومی ایرانی ایجاد شد. از جمله ویژگی‌های مرغ لاین آرین می‌توان به «رشد و وزن‌گیری در ۳۵ روز نخست عمر آنها»، «ضریب تبدیل خوراک بالای مرغ آرین نسبت به نژادهای خارجی مانند راس و کاب و (برای تولید یک کیلوگرم گوشت، به مقدار بیشتری خوراک نیاز دارد)»، «مقاومت مناسب در برابر بیماری‌ها» اشاره کرد.

این اهمیت موجب شد که از سال‌های قبل معاونت علمی ریاست‌جمهوری به عنوان نهاد دولتی حمایتگر از پروژه‌های پیشران وارد این عرصه شود و با تعریف پروژه‌هایی اقدام به حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این زمینه کرد.

چالش‌ها و وضعیت کنونی

در سال‌های اخیر، سهم مرغ لاین آرین در بازار کاهش یافته است. در دهه ۱۳۷۰، این نژاد حدود ۸۵ درصد از نیاز کشور به جوجه یک‌روزه را تأمین می‌کرد، اما در اوایل دهه ۱۳۹۰ این سهم به کمتر از ۲ درصد رسید. دلایل این کاهش شامل عدم اصلاح ژنتیکی، بی‌توجهی به به‌روزرسانی نژاد و عدم حمایت‌های لازم از سوی دولت بوده است. با این حال، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای این نژاد صورت گرفته و برنامه‌هایی برای اصلاح ژنتیکی و افزایش سهم مرغ آرین در بازار در دست اجرا است.

مرغ لاین آرین با وجود چالش‌ها و کاهش سهم در بازار، همچنان به عنوان یک نژاد بومی و با ویژگی‌های خاص در صنعت مرغداری ایران مطرح است. تلاش‌های جاری برای احیای این نژاد می‌تواند به افزایش خودکفایی و کاهش وابستگی به واردات در صنعت مرغداری کشور کمک کند.

مشکلات ایران برای پرورش مرغ لاین آرین به چند دلیل اصلی برمی‌گردد. به گفته پژوهشگران عدم اصلاح ژنتیکی به موقع و کافی یکی از این چالش‌ها به شمار می‌رود. آنها معتقدند مرغ لاین آرین در ابتدا محصول ترکیب مرغ‌های خارجی و بومی بود، ولی بعد از چند دهه، اصلاحات ژنتیکی لازم و به‌روزرسانی نژاد به خوبی انجام نشده است. این باعث شده که نژاد آرین از نظر بازده و کیفیت به مرور ضعیف‌تر شود و نتواند با نژادهای خارجی رقابت کند.

کمبود حمایت‌های دولتی و سیاست‌گذاری ناکارآمد، مسائل فنی و مدیریتی در صنعت مرغداری، وابستگی به واردات در برخی نهاده‌ها و نبود زیرساخت‌های تخصصی و تحقیقاتی کافی از دیگر چالش‌های تکمیل زنجیره پرورش مرغ آرین است.

دست به دست شدن پروژه تولید مرغ لاین

ایران طی چند دهه گذشته تجربه‌ای کم‌نظیر در عرصه خودکفایی در صنعت طیور رقم زده است؛ تجربه‌ای که نام آن با مرغ لاین آرین گره خورده است. لاین مرغ به‌عنوان حلقه اصلی و راهبردی در زنجیره تولید گوشت مرغ، پایه و اساس تمام نژادهای تجاری به شمار می‌آید و کشورهایی که توانایی تولید آن را دارند، در واقع کنترل بخشی از امنیت غذایی خود را در اختیار گرفته‌اند.

در سال‌های دهه ۷۰ خورشیدی، ایران با سرمایه‌گذاری گسترده و انتقال دانش فنی توانست نژاد بومی خود یعنی «آرین» را پرورش دهد و به جمع معدود کشورهای دارای لاین مستقل بپیوندد. اما به دلیل مشکلات مدیریتی، تغییر سیاست‌های حمایتی و غلبه لاین‌های وارداتی، آرین به حاشیه رانده شد و حتی تا مرز حذف کامل پیش رفت.

با این حال، در سال‌های اخیر شرایط جهانی و تحریم‌ها، بیش از پیش اهمیت حفظ و احیای لاین ملی را آشکار کرد. تجربه پرنوسان «آرین» به مسئولان و کارشناسان نشان داد که وابستگی به واردات می‌تواند تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور باشد. از این رو، طرح‌های گسترده‌ای برای بازسازی، اصلاح ژنتیکی، بهبود ضریب تبدیل غذایی و افزایش راندمان تولید در لاین آرین آغاز شد. این برنامه‌ها با مشارکت سازمان دامپزشکی، مؤسسه تحقیقات علوم دامی، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، بخش خصوصی و اتحادیه‌های مرغداران دنبال می‌شود.

علی‌رغم اهمیت تولید مرغ لاین و نقش موثر آن در امنیت غذایی، پروژه استراتژیک خودکفایی در صنعت طیور، بین دستگاه‌های وزارت جهاد کشاورزی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری دست به دست می‌شود.

سورنا ستاری، معاون سابق علمی ریاست جمهوری ضمن بازدید از پروژه مرغ لاین در یکی از شرکت‌ها در بابل‌کنار با اعلام اینکه در این زمینه برنامه‌های مفصلی دارد، گفته است: در حوزه مرغ لاین جای کار بسیاری وجود دارد و باید با حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان این زنجیره در داخل کشور تامین شود؛ چراکه سالیانه ۳.۵ میلیارد دلار واردات داریم که شرکت‌های داخلی می‌توانند سدی بر مسیر این ارزبری باشند، در حالی که توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان برای تولید این محصول و تامین بازار بالا است.

در سال ۹۹ نیز سند «تحقیق و توسعه برنامه ملی مرغ لاین آرین» با همکاری ستاد توسعه زیست فناوری، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و وزارت جهاد کشاورزی تدوین شد و در آن اهدافی چون «ارتقای بهره‌وری سویه آرین با دستیابی به دانش و فناوری‌های پیشرفته»، «خودکفایی در تامین مرغ لاین کشور و کسب سهم مناسب و پایدار از بازارهای هدف»، «ارتقای زیرساخت‌های صنعت طیور مطابق با دانش و فناوری‌های روز دنیا» و «بهبود سلامت گوشت مرغ و ارتقای فرهنگ تولید و مصرف مرغ گوشتی» تعیین شده است.

ارزیابی این سند بر اساس دو دسته شاخص‌های اهداف کلان و شاخص‌های برنامه‌های کلان انجام می‌شود. شاخص‌های اهداف کلان در دو افق زمانی کوتاه مدت (۱۴۰۰) و بلندمدت (۱۴۰۴) هدف‌گذاری شده‌اند و شاخص‌های برنامه‌های کلان برای یک دوره کوتاه مدت (۱۴۰۰) تعریف شده و باید بعد از این مدت مورد بازبینی و ویرایش قرار گیرند.

در این سند همچنین برنامه‌های کلان و عملیاتی این گونه بیان شده است:

این سند همچنین به وظایف هر یک از دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره کرده و طی درج جدولی این وظایف را شرح داده است:

سرنوشت پروژه مرغ لاین آرین در گفت‌وگوی مسئولان معاونت علمی ریاست‌جمهوری و ستاد زیست‌فناوری

این در حالی است که در دو نشست خبری دبیر ستاد زیست‌فناوری و دبیر ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی ریاست‌جمهوری درباره پروژه مرغ لاین آرین تفاوت‌هایی در رویکردها مشاهده می‌شود.

دکتر مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست‌فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی معاونت علمی ریاست‌جمهوری در نشست خبری «دستاوردهای حوزه سلامت و تجهیزات پزشکی» با تاکید بر اینکه نژاد مرغ آرین در شرایط کنونی قابلیت رقابت اقتصادی با نمونه‌های خارجی را ندارد، گفت: طی دو دهه اخیر تحقیق و توسعه جدی بر روی آن انجام نشده و صرفاً نگهداری صورت گرفته است.

وی اضافه کرد: حدود ۶ سال پیش قراردادی منعقد شد تا معاونت علمی صرفاً مدیریت تحقیق و توسعه را برعهده بگیرد و نه مسئولیت اصلی آن را. مسئولیت اصلی پروژه به عهده وزارت جهاد کشاورزی است و تصمیم‌گیری در سطوح کلان کشور انجام می‌شود. دست‌کم چهار سال زمان نیاز است تا با انجام تحقیق و توسعه، هزینه‌ها کاهش یافته و مرغ آرین بتواند مزیت رقابتی در برابر نمونه‌های خارجی پیدا کند؛ چرا که هیچ پروژه تحقیق و توسعه‌ای پیش از یک دهه به نتیجه کامل نمی‌رسد.

قانعی همچنین درباره فعالیت شرکتی در شمال کشور در زمینه مرغ لاین، خاطر نشان کرد: معاونت علمی ریاست‌جمهوری بخشی از فعالیت آنجا را به‌عنوان یک مزرعه نمونه در اختیار گرفته تا تحقیقات مرتبط اجرا شود. موضوعاتی مانند ضریب تبدیل، تعیین جنسیت و استفاده از فناوری رباتیک برای کاهش حضور انسان در محیط‌های بسته از جمله اقدامات در حال انجام است. این فناوری‌ها از جمله رباتیک، تشخیص زودرس و بهبود ضریب تبدیل، در مزرعه نمونه به کار گرفته می‌شود و نتایج آن به صورت سالانه گزارش خواهد شد.

وی تأکید کرد: مأموریت معاونت علمی ریاست‌جمهوری تنها موفقیت همین مزرعه نمونه است و در صورت دستیابی به نتیجه، وزارت جهاد کشاورزی نتایج را در سطح ملی توسعه خواهد داد.

دکتر ارژنگ جوادی، دبیر ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی ریاست‌جمهوری نیز در خصوص آخرین وضعیت پروژه مرغ لاین آرین، توضیح داد که این طرح پیش‌تر در معاونت علمی و ستاد زیست‌فناوری پیگیری می‌شد، اما در حال حاضر منابع چندانی از سوی معاونت علمی به آن اختصاص نمی‌یابد.

به گفته وی، نگاه موجود این است که پروژه آرین بیشتر ماهیت حاکمیتی، پژوهشی و مطالعاتی دارد و برای شرکت‌ها به‌صرفه نیست، بنابراین ادامه آن باید در اختیار دولت و وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرد. به همین منظور، وزارتخانه از طریق شورای عالی امنیت ملی این مأموریت را به سازمان اتکا سپرده است.

جوادی افزود: معاونت علمی هر آنچه را در حوزه پژوهش و دانشگاه می‌توانست، انجام داده و اعتبارات پژوهشی و مطالعاتی نیز در اختیار دانشگاه‌ها قرار گرفته است، اما طی سال‌های اخیر طرح جدیدی در این حوزه تعریف نشده است.

حال این سؤالات مطرح می‌شود که آیا با ادامه روند کنونی، امکان دستیابی به مزیت رقابتی برای مرغ آرین در بازه زمانی اعلام‌شده وجود دارد؟ چگونه می‌توان هماهنگی لازم را میان وزارت جهاد کشاورزی، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و سازمان اتکا ایجاد کرد تا پروژه از پراکندگی مدیریتی رها شود؟ چه میزان سرمایه‌گذاری و حمایت واقعی در بخش تحقیق و توسعه لازم است تا «آرین» به جایگاه یک برند ملی در صنعت طیور برسد؟ آیا تجربه‌های بین‌المللی در احیای نژادهای بومی طیور می‌تواند الگویی برای ایران باشد؟

امروز، احیای مرغ «آرین» دیگر تنها یک پروژه تحقیقاتی نیست، بلکه به‌عنوان یک راهبرد ملی مطرح است؛ راهبردی که هدف آن کاهش وابستگی به واردات، تقویت توان تولید داخلی و ایجاد برند ایرانی در صنعت جهانی طیور است. تجربه ایران در توسعه و بازسازی آرین، نمادی از جهاد علمی و اقتصادی است که نشان می‌دهد با همگرایی نهادهای علمی و تولیدی، می‌توان حتی در شرایط فشارهای خارجی نیز به خودکفایی پایدار دست یافت.

مرور اظهارات دو مسئول معاونت علمی ریاست‌جمهوری نشان می‌دهد که اختلاف نگاه در سطح سیاست‌گذاری، مهمترین مانع در مسیر احیای مرغ لاین «آرین» است. از یک سو، دکتر مصطفی قانعی تأکید دارد که این پروژه به دلیل دو دهه غفلت، نیازمند زمان و سرمایه‌گذاری مستمر در تحقیق و توسعه است و معاونت علمی ریاست‌جمهوری تنها می‌تواند در قالب یک مزرعه نمونه مسیر فناوری‌های نوین مانند رباتیک و تشخیص زودرس را پیگیری کند. به بیان دیگر، او مسئولیت اصلی را بر عهده وزارت جهاد کشاورزی می‌داند و بر چشم‌انداز بلندمدت (حداقل چهار سال آینده) تأکید می‌کند.

از سوی دیگر، دکتر ارژنگ جوادی نگاه متفاوتی را مطرح می‌کند. او با اشاره به محدودیت منابع در معاونت علمی ریاست‌جمهوری، پروژه آرین را بیشتر یک «مسئله حاکمیتی و دولتی» می‌داند تا موضوعی اقتصادی و تجاری و معتقد است ادامه آن باید به وزارت جهاد کشاورزی و سازمان اتکا واگذار شود.

این دو روایت نشان می‌دهد که اگرچه هر دو مسئول بر اهمیت احیای آرین و نقش آن در امنیت غذایی و کاهش وابستگی به واردات اذعان دارند، اما در نحوه پیگیری و متولی اصلی پروژه اختلاف نظر وجود دارد؛ قانعی بر پژوهش‌های تدریجی در یک مزرعه نمونه تأکید دارد و جوادی بر انتقال کامل مسئولیت به دولت و ساختارهای حاکمیتی. بنابراین، آینده مرغ آرین نه تنها به ظرفیت‌های علمی و فناورانه کشور وابسته است، بلکه بیش از هر چیز نیازمند تعیین تکلیف نهادی و مدیریتی روشن است؛ چراکه در غیاب این هماهنگی، خطر تکرار تجربه‌های نیمه‌تمام و عقب‌ماندگی در احیای این نژاد بومی همچنان وجود خواهد داشت.