«مردان نمکی ایران» تنها مومیایی‌های نمکی باقیمانده در جهان

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از ایلنا، این روزها علاوه بر آنکه موزه ملی ایران میزبان برگزاری نمایشگاه «مرگ در نمک پژوهش‌های باستان‌شناسی در معدن چهرآباد زنجان» و «انسان در جستجوی منابع گزیده آثار معدنکاری باستان از موزه معدن آلمان در بخوم» است، باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی به سرپرستی مشترک ابوالفضل عالی و توماس اشتولنر نیز پنجمین فصل کاوش خود در معدن نمک چهرآباد معروف به دوزلاخ را به منظور به‌دست آوردن آگاهی بیشتر از معدن‌کاری دوره هخامنشی و ساسانی آغاز کرده‌اند.

هرچند این فصل از کاوش از نیمه آبان ماه سال جاری آغاز شده اما تاکنون یافته خاصی از لحاظ بقایا و اشیاء فرهنگی یا مومیایی جدید به همراه نداشته است. با این وجود، باستان‌شناسان موفق شده‌اند اطلاعاتی درخصوص تونل‌های استخراج نمک در دوره ساسانی بدست آورند.

ابوالفضل عالی (سرپرست ایرانی کاوش در معدن نمک چهرآباد) با اشاره به آنکه امسال برنامه کاوش محدود به همان بخش‌هایی خواهد بود که سال‌های گذشته کاوش شد، گفت: بخش اصلی که مردان نمکی در آنجا پیدا شدند امسال نیز مورد کاوش قرار می‌گیرد. البته کاوش در لایه‌های دوره ساسانی مدنظر است تا معدنکاری دوره ساسانی را کاوش کنیم. برنامه اصلی کاوش در معدن نمک چهرآباد برای بهار سال آینده برنامه‌ریزی شده است که بتوانیم کاوش گسترده‌ای را داشته باشیم.

او ادامه داد: در سال‌های گذشته به بخش بزرگی از یک تونل برخوردیم که اکنون وضعیت استخراج نمک در دوره ساسانی را در آن بخش مورد بررسی قرار می‌دهیم. البته در کاوش‌های جدید، دیواره بزرگی از یک تونل خیلی بزرگ را کشف کردیم که مطالعه و کاوش در این بخش ادامه دارد.

عکاس: امین کریمی

عالی در خصوص بررسی عوامل ریزش تونل‌های معدن نمک چهرآباد در قرون مختلف گفت: در دوره‌های مختلف شاهد ریزش تونل‌های معدن نمک هستیم. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی می‌توانیم بگوییم از دوره هخامنشیان شاهد ریزش معدن نمک هستیم چراکه چندین مومیایی نمکی از دوره هخامنشیان در این معدن بدست آمده. حتا می‌دانیم که این معدن دوبار در دوره ساسانی ریزش داشت و در دوره اسلامی نیز این اتفاق چندین بار رخ داده است. درخصوص دلایل ریزش نیز علل مختلفی می‌تواند سبب شده باشد که از آن جمله می‌توان به زلزله اشاره کرد. البته از آنجا که نشانی از ثبت تمام زلزله‌های ادوار گذشته ایران در اختیار نداریم، نمی‌توانیم بگوییم در دوره ساسانی یا هخامنشی، تونل‌های معن نمک بر اثر زلزله فرو ریخته‌اند. دلیل دیگر ریزش می‌تواند به یکپارچه نبودن معدن چهرآباد بازگردد چراکه این معدن از بخش‌های رسی نیز تشکیل شده و یکپارچه نمک نیست. احتمالا معدنکاران برخی مواقع موارد ایمنی را نیز رعایت نمی‌کردند و این عوامل سبب افزایش میزان مرگ در نمک شده است.

به گفته سرپرست ایرانی کاوش در معدن نمک چهرآباد هنوز ابهاماتی درخصوص وضعیت معدنکاران و چگونگی فعالیت آن‌ها در دوره‌های مختلف بخصوص دوران هخامنشی و ساسانی و… وجود دارد. چراکه سال‌ها این معدن مورد بهره‌برداری مدرن قرار گرفته است و بخش‌های زیادی از معدن تخریب شده‌است. به طور مثال ممکن است کاوش در یک تونل فروریخته را شروع کنیم ولی نمی‌دانیم ابتدا و انتهای تونل کجاست. سال‌های گذشته سعی کردیم از طریق مطالعات ژئوالکتریک اطلاعاتی را بدست آوریم. اکنون می‌دانیم که در معدن نمک کدام تونل‌ها فروریخته و به چه صورت بوده است. اما از نظر باستان‌شناسی هنوز ابهامات زیادی وجود دارد.

عالی درخصوص این مهم که آیا اطلاعاتی درخصوص اینکه معدن چهرآباد قبل از دوره هخامنشیان نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته است، گفت: چند سال قبل مطالعاتی دراین خصوص انجام شد. چند تاریخ‌گذاری که روی برخی یافته‌ها داشتیم، اواخر عصر آهن و اوایل هخامنشی را نشان می‌داد. البته مطمئن نیستیم چراکه ما بخش کوچکی از معدن را کار کردیم و این معدن بسیار وسیع است. سوالاتی داریم که به دنبال پاسخ آن‌ها هستیم.

او تصریح کرد: مسئله مهمی که وجود دارد این است که به این پی ببریم که چه کسانی در دوره‌های مختلف در معدن نمک چهرآباد کار می‌کردند. بر اساس مطالعات ژنتیکی متوجه شدیم که افراد بومی و محلی منطقه نبودند. می‌دانیم که مردمانی اهل منطقه غرب آسیا بودند. بر اساس مطالعات ایزوتوپ متوجه شدیم که معدنکاران در دوره هخامنشیان از مناطق دور از شرق ایران می‌آمدند و در دوران ساسانیان نیز از منطقه قزوین، تهران یا سواحل مازندران می‌آمدند اما نمی‌دانیم چه افرادی بودند و به طور مثال آیا در دوره هخامنشیان حکومت یا دولت محلی بر کار و فعالیت معدنکاران نظارت داشت یا خیر. نمک‌هایی که استخراج می‌شد به کجا صادر می‌شد و… می‌دانیم که بیشترین مصرف نمک در دوره هخامنشیان برای مصارف غذایی، دام، گندزدایی و نگهداری مواد غذایی، دباغی چرم و… بوده و از آنجا که نمک در آن دوره بسیار ارزشمند بود قطعا به بخش‌های مختلف صادر می‌شد. تحقیق در حوزه معدنکاری بخصوص نمک و مردان نمکی و… در ایران جدید است از این رو حوزه معدنکاری جزو ناشناخته‌های باستان‌شناسی در ایران به حساب می‌آید.

به گفته این باستان‌شناس، بیش از هزار سال از معدن نمک چهرآباد استخراج شده است. دلیل آنهم نوع نمک و خلوص آن است. نمک معدن چهرآباد کاملا کریستال است و ارزش نمک به اندازه‌ای بود که در دوران مختلف استخراج می‌شد.

سرپرست ایرانی کاوش در معدن نمک چهرآباد از کشف بخش‌هایی از محل نگهداری احشام در دوره ساسانی خبرداد و گفت: در تونل‌های دوره ساسانی بخش بزرگی را داریم که لایه‌ای از فضولات حیوانی و کاه و… بدست آوریم و به نظر می‌رسد در آن زمان احشام که کار باربری را انجام می‌دادند را برای حمل و جابه جایی نمک استخراج شده به داخل تونل می‌آوردند.

او خاطرنشان کرد: امسال علاوه بر انجام کاوش، بخشی از فعالیتمان را بر روی کارهای حفاظتی متمرکز کرده‌ایم. جایی که کار می‌کنیم سوله‌ایست که طی سال‌های گذشته دچار فرسودگی شده و ریزش کوه نیز بخش‌هایی از آن را تخریب کرده است. از این رو کار حفاظت را نیز در محوطه آغاز کرده‌ایم و شاید بتوانیم در سال‌های آینده سایت موزه مردان نمکی را داشته باشیم.

سرپرست ایرانی کاوش در معدن نمک چهرآباد درخصوص فعالیت گروه باستان‌شناسان آلمانی در این محوطه گفت: بر اساس تفاهم‌نامه‌ای که داریم، از حدود ۱۰ سال پیش تاکنون از موزه معدن آلمان در بخوم گروهی برای کاوش مشترک به ایران آمدند و این امر ادامه دارد. این گروه در معادن نمک اروپا کار کرده‌اند. اما از آنجا که تکنیک استخراج نمک در اروپا و ایران تفاوت دارد نمی‌توان مقایسه‌ای از این نظر بین معدنکاری و استخراج نمک در اروپا و ایران در اعصار گذشته داشت. اما بخشی از دوره استخراج در اروپا همزمان با هخامنشیان و ساسانیان بوده. براساس برنامه‌ریزی به عمل آمده پنجمین فصل کاوش در معدن نمک چهرآباد تا نیمه آذرماه امسال ادامه خواهد داشت.

او با اشاره به برگزاری نمایشگاهی که چندی پیش به صورت مجازی در آلمان برگزار شد، گفت: «انسان در جستجوی معادن: گزیده‌ای اژ آثار معدنکاری باستانی موزه معدن آلمان در بوخوم» و «مرگ در نمک، روایت باستان‌شناسانه از سرزمین پارس» مورد استقبال مخاطبان آلمانی قرار گرفت. نمایشگاه «مرگ در نمک» نیز حاصل همکاری موزه ملی ایران موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و موزه معدن آلمان در بخوم است که با تکیه بر دستاوردهای علمی پروژه مشترک باستان‌شناسی ایران و آلمان یافته‌های برجای مانده از معدنکاران معدن چهرآباد از دوره هخامنشی تا سده‌های اخیر را به نمایش می‌گذارد.

این باستان‌شناسی در پاسخ به این سوال که آیا با بررسی و مقایسه یافته‌های معادن نمک در ایران و اروپا می‌توان به نتایج نو ظهوری در این حوزه دست یافت، گفت: هنور نشده که بتوانیم این مقایسه را انجام دهیم اما در برنامه داریم که علاوه بر مقایسه شیوه‌های اسختراج درخصوص چگونگی استفاده و اینکه توسط چه کسانی و به کجا می‌رفت، اطلاعات کسب کنیم.

عالی تاکید کرد: هرچند در دنیا شاهد کشف مومیایی‌های مختلف هستیم که برخی طبیعی هستند و به طور مثال در مرداب مومیایی شده‌اند اما مومیایی نمکی جز در ایران در هیچ جای دیگر نداریم چراکه مومیایی‌های نمکی که در اتریش بدست آمده بود به دلیل‌عدم محافظت مناسب، از بین رفتند و می‌توان گفت تنها مومیایی‌های نمکی باقی مانده در دنیا، متعلق به ایران است.