فتنه‌ای که پیامبر پیش‌بینی کرده بود

به گزارش پایگاه خبری “ججین“، محسن اسماعیلی در یکصد و پنجاه و نهمین جلسه شرح و تفسیر نهج‌البلاغه در مجموعه فرهنگی سرچشمه، با بیان اینکه جایگزین ساختن خویشاوندسالاری به جای شایسته‌سالاری یکی از پایه‌های نادرست و زیانباری بود که در تاریخ سیاسی اسلام بنیان نهاده شد، گفت: امام علی علیه‌السلام به برخی حاکمان پیش از خود دو نقد اساسی دارد؛ یکی فامیل‌بازی و گماردن خویشاوندان خود در مناصب سیاسی و اجتماعی و دیگری تاراج اموال عمومی و زراندوزی.

استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: البته طبیعی است که نزدیکان و بستگان زمامدار نیز مانند سایر کسان، در صورت داشتن شایستگی و صلاحیت حق دارند که به مدیریت‌ها و مسئولیت‌های عمومی برگزیده شوند. اما انتساب‌های فامیلی نه تنها نباید موجب امتیازطلبی و رشدهای بی‌دلیل شود، بلکه حتی در صورت داشتن صلاحیت و قرار گرفتن در شرایط مساوی با دیگران، باید دیگران را ترجیح داد تا دامان حکومت و حاکمان اسلامی از شبهه و سوال پاکیزه بماند.

وی افزود: این سیاست اصولی در دوران اولیه پس از پیامبر(ص) رعایت می‌شد تا اینکه باب خویشاوندسالاری به تدریج گشوده شد؛ تا جایی که در نخستین روزهای خلافت خلیفه سوم، اعضای خانواده بنی امیه دور هم گرد آمدند و ابوسفیان خطاب به آنان گفت: «اکنون که خلافت به دست شما افتاده است، مواظب باشید که از خاندان شما خارج نشود و آن را همچون گوی دست به دست بگردانید، که هدف از خلافت جز حکومت و زمامداری نیست و بهشت ودوزخ وجود ندارد!»

اسماعیلی ادامه داد: از آن دوران بود که سنگ بنای انتصاب‌های ناشی از روابط خانوادگی در حکومت اسلامی نیز نهاده شد و منسوبان حاکم، بدون داشتن هیچ‌گونه صلاحیتی به سِمت‌های مختلف منصوب شدند و فریاد و ناله مردم از بی‌کفایتی آنان، نه تنها به جایی نمی‌رسید، که متخلفان مورد حمایت و منتقدان مورد عتاب و عِقاب قرار می‌گرفتند. به عنوان نمونه، ولید بن عقبه زمامدار کوفه شد؛ در حالی که پیامبر او را از اهل جهنم معرفی کرده بود. او شبی تا به صبح شراب نوشیده بود و چون مؤذنان بانک نماز برداشتند با لباس منزل بیرون آمد و برای نماز صبح به محراب ایستاد و چهار رکعت نماز خواند. وقتی هم که به او اعتراض کردند، گفت: می‌خواهید بیشتر بخوانم؟

وی خاطرنشان کرد: مشکل فقط در بی‌کفایتی و فساد اخلاقی نبود، بلکه فساد اقتصادی و مالی نیز در میان آنان رواج داشت. کسانی که خود می‌دانند بدون داشتن کفایت به منصبی رسیده‌اند، طبعاً می‌خواهند به خیال خود از فرصتی که به دست آورده‌اند بهترین استفاده شخصی را ببرند. از همین جاست که زراندوزی و اشرافی‌گری نیز پیدا شد. به همین دلیل انتقاد دوم امام علی (ع)، سرگرم شدن متصدیان امور به زراندوزی و چپاول بیت‌المال است.

محسن اسماعیلی ادامه داد: این انحراف که متصدیان امور به زراندوزی و چپاول بیت‌المال بپردازند، انحرافی بسیار خطرناک و سرنوشت‌سازی بود که پیامبر اسلام پیش‌بینی کرده و از آن به عنوان «فتنه» ای یاد می‌کرد که پس از ایشان اتفاق خواهد افتاد. رسول خدا (ص) می‌فرمود: چهره‌های کسانی که از اموال عمومی به سود فردی بهره می‌برند، همانند چهره آدمیان است؛ امّا دل‌هایشان دل‌های گرگ‌هاست و همه پیامبران پیشاپیش آنان را لعنت کرده‌اند.

به گفته وی، فتنه‌ای که رسول خدا (ص) پیش‌بینی کرده بود، پس از رحلت ایشان اتفاق افتاد و به تعبیر امام علی (ع) عده‌ای چنان با حرص و ولع به جان بیت‌المال افتادند که گویی شتری گرسنه به علفزاری سرسبز و با طراوت در یک صبح بهاری رسیده است:« یَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ خِضْمَهَ الْإِبِلِ نِبْتَهَ الرَّبِیعِ». آنان نه تنها خود و خاندان‌شان را صاحب اموال مردم می‌دانستند که صحابه و یاران رسول خدا را نیز به این انحراف آلوده ساخت، و البته این روش شناخته شده‌ای برای ساکت ساختن دیگران است. در این صورت، معلوم است که افراد تحمل اجرای عدالت علوی را نخواهند داشت.

این مفسر نهج‌البلاغه در پایان گفت: اصولاً یکی از دلایل مخالفت با خلافت امیر مومنان علی علیه‌السلام همین بود که او مانع از بهره‌مندی‌های ناروا از اموال عمومی می‌شد.