عهدنامه‌ای که مُهر ننگ آن بر پیشانی قاجار باقی ماند

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از(ایبنا)- عهدنامه‌ای که میان کشورهای ایران و روسیه، به دلیل انعقاد آن در قریه گلستان از توابع قراباغ، به این نام مشهور شد یکی از ننگین‌ترین معاهده‌هایی است، که در طول تاریخ ایران به خود دیده است. این عهدنامه ۱۱ فصلی توانست سه قسمت از مطامع ارضی، سیاسی و اقتصادی روس‌ها را تأمین کند، اما در مقابل پس از ۱۰ سال جنگ برای ایران نه تنها منافعی نداشت بلکه مهر ننگ آن تا به امروز بر پیشانی دولت مردان قاجار باقی ماند.

بد عهدی انگلستان و فرانسه، تغییر روش سیاسی کشورهای اروپایی و نبودن قشون منظم و مجهز از عواملی بود که موجبات شکست ایران در جنگ‌های ۱۰ ساله شده و عهدنامه گلستان را به تقریر درآورد. در این گزارش با مراجعه به کتاب‌ها تاریخی پیامدهای مختلف این عهدنامه را بررسی می‌کنیم.

عهدنامه گلستان؛ مژده بزرگ به مردم قفقازیه

زنده‌یاد علی‌اصغر شمیم در کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار» بخشی را به عهدنامه گلستان و مفاد آن اختصاص داده است. وی درباره این عهدنامه می‌نویسد: «مفاد عهدنامه گلستان به جز قسمتی که مربوط به انتزاع قسمتی از قفقازیه از خاک ایران است، بعدها از طرف حکومت شوروی سوسیالیستی روسیه لغو گردید. فصل سوم و چهارم این عهدنامه به این شرح است:

فصل سوم- پادشاه ایران برای ابراز دوستی و وفاق نسبت به امپراتور روسیه تمامی ولایات قراباغ و گنجه و خانات موشکی و شیروان و قبه و دربند و باکو و هرجا از ولایات طالش را که بالفعل در تصرف دولت روسیه است و تمامی داغستان و گرجستان را تا دریای خزر مخصوص و متعلق به دولت امپراتوری روسیه می‌داند.

فصل چهارم- امپراتور روسیه برای ابراز و اظهار دوستی به پادشاه ایران و برای اثبات ایمنی از طرف خود و ولیعهدان عظام اقرار می‌نمایند که هر یک فرزندان پادشاه ایران که به ولیعهدی معین می‌گردد، هرگاه محتاج به اعانت و امداد دولت روسیه باشد، مضایقه ننماید تا از خارج کسی نتواند در مملکت ایران دخل و تصرف کند و اگر در امور داخلی مابین شاهزادگان منازعاتی دست دهد دولت روسیه را در آن میانه کاری نیست مگر آنکه پادشاه وقت خواهش نماید.

عهدنامه گلستان به عملیات جنگی ایران و روسیه در قفقازیه خاتمه بخشید. آن سرزمین در مدت ده سال جنگ و زدو خورد به وضع ناهنجاری دچار شده بود و طول مدت جنگ مرد قفقازیه را به ستوه آورده، و حتی مسلمانان طرفدار ایران نیز مایل بودند که هر چه زودتر به آن خونریزی خاتمه داده شود. تعصب و هواخواهی مردم قفقازیه از میان رفته بود و خواه و ناخواه به حکومت و سلطه یکی از دو دولت راضی شده بودند. به همین جهت عهدنامه گلستان برای مردم قفقازیه به منزله مژده بزرگی بود که همه را خشنود ساخت ولی این عهدنامه که در شرایط نامناسب از طرف دولت زورمند روسیه تزاری بر ایران تحمیل شد، تکلیف سرحدات دو دولت را به طور قطعی تعیین نکرده بود و می‌بایستی نمایندگان دو دولت در سرحدات اجتماع کنند و مرزها را معین نمایند. بنابراین ممکن بود بر اثر بروز اختلاف نظر بین نمایندگان، مجددا آتش جنگ میان دو دولت روشن گردد و بار دیگر مردم قفقازیه را دچار رعب و وحشت و اضطراب نماید.»

عهدنامه گلستان و از دست رفتن سرزمین زرخیز گرجستان

عبدالرضا هوشنگ مهدوی در کتاب «تاریخ روابط خارجی ایران» معتقد است، اولین پیامد ناشی از عهدنامه گلستان مصیبت بار بود و اهداف روسیه را که از مدت‌ها قبل طرح آن را ریخته محقق می‌کرد و آن چیزی نبود غیر از دست رفتن سرزمین زرخیز و پرجمعیت قفقازیه جنوبی، گرجستان و ارمنستان.

به این ترتیب که ایران تعهد کرد که جمیع ولایاتی را که تا آن تاریخ روس‌ها ضبط کرده بودند و در تصرف آنان در آمده بود ملک ایشان بشناسد. به این ترتیب گرجستان و داغستان و ولایات ساحلی دریای سیاه، باکو، دربند، قراباغ، گنجه، و خانات موشکی و شیروان، قبه، موقان، و قسمت علیای طالش از خاک ایران جدا شده و ضمیمه روسیه شد. و در حقیقت روس‌ها نواحی بین مصب رودخانه ترک و کور را اشغال کردند.

غلامرضا طباطبایی مجد، مؤلف «معاهدات و قراردادهای تاریخی دوره قاجاریه» نیز بیان می‌کند که این عهدنامه دارای ابهاماتی بود به این معنی که خط مرزی ایران و روسیه که حالا تغییرات ارضی در آن صورت گرفته بود، مشخص نبود و این مشکلاتی را برای مراتع عشایر آن قسمت از سرحدات به بار می‌آورد. به خصوص در قسمت طالش، چون هر دو دولت قسمتی از طالش را  در اختیار داشتند. به عقیده طباطبایی می‌توان گفت که مبهم گذاشتن اراضی سرحدی از عدم رضایت هر دولت ایران و روسیه خبر می‌داد. روس‌ها به خیال اینکه بعدها بهانه‌ای برای تصرف تمام طالش داشته باشند و ایران که به این وسیله بتواند خاک از دست رفته خود را استرداد نماید. در واقع عدم وضوح خطوط سرحدی بین این دو کشور به هر رو دولت اجازه می‌داد که در موقع لزوم ابتکار عمل را به دست گرفته و به خاک دیگری تجاوز کنند.

در کتاب «سیاست‌های استعماری روس و انگلیس» نوشته احمد تاج‌بخش آمده است که در معاهده گلستان به طور ضمنی ایران قبول کرد که در دریای خزر نیروی دریایی نداشته باشد طبق ماده پنج، بحر پیمایی در دریای خزر و داشتن کشتی‌های جنگی منحصر به روس‌ها گردید. دولت ایران فقط حق داشت کشتی‌های تجارتی در دریای خزر داشته باشد و این کشتی‌ها فقط می‌توانستند برای کمک به نیروهای دریایی روسی که در خطر بودند به سواحل روسیه نزدیک شوند.

پیامدهای اقتصادی یک عهدنامه

نیکی آر. کدی در «ایران در دوره قاجار و برآمدن رضاخان» پیامدهای اقتصادی عهدنامه گلستان را مورد توجه قرار می‌دهد. به عقیده او از لحاظ اقتصادی از دست رفتن سرزمین زرخیز و پرجمعیتی مانند قفقازیه خود به خود شرایط جبران ناپذیری را برای دولت ایران به همراه می‌آورد.

«بخش‌های تجارتی و اقتصادی عهدنامه گلستان که شامل مواد ۸و۹و۱۰ است، قسمت‌های مهمی از این عهدنامه به شمار می‌رود. طبق این مواد تسهیلات زیادی برای بازرگانان روسی در ایران مهیا شد و زمینه‌های اقتصاد روسیه در ایران فراهم شد.

البته از منظر داخلی نیزجنگ‌های ده ساله ایران و روس پیامد اقتصادی دیگری به همراه داشت که تا مدت‌ها بعد نیز ادامه یافت و آن بالا بردن مالیات‌های زمین به منظور تامین هزینه‌های جنگ بود. که نقدینگی سریع به همراه آورد اما حکمرانان و دیگران را به اجحاف و اخاذی هر چه بیشتر از قلمرو تحت مسئولیتشان تشویق کرد.»