ضرورت احیای سنت «اوداباشی» در بازار تبریز

به گزارش پایگاه خبری “ججین“، «اوداباشی» ها (سرایدارها) که زمانی نه چندان دور در جای جای بازار بزرگ تبریز و حتی پشت بام این گنجینه تجارت تبریز، ایران و آسیا، به سان چشم بیدار اصناف و کسبه نقش ایفا کرده و هر لحظه از این اثر تاریخی و اموال و مغازه های مردم پاسداری می کردند، با ورود دوربین ها، اینترنت و ابزارآلات فناورانه که بازاریان را دچار توهم بی نیازی به «اوداباشی» کرده بود، در مدت کوتاهی کوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.
«اوداباشی» ها – بخوانید نگهبانان و سرایدارها- در بازار تبریز را اغلب افرادی تشکیل می داند که به دلیل بیکاری، از روستاهای دور و نزدیک تبریز آمده و پس از سال ها حضور در بازار، گذراندن آزمون ناملموس اعتماد و اطمینان و اثبات کاردانی و درستی شان، به چشم و گوش بازاریان تبریز تبدیل می شدند و این مکان تجاری – اقتصادی با وجود آنان از هر جهت امنیت می یافت.
اما تکرار آتش سوزی مهیب سرای «ایکی قاپیلار» به فاصله یک دهه ثابت کرد که پشت پا زدن به برخی از سنت های اصیل بازار تبریز می تواند عواقب وخیمی در پی داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه های کسبه، این اثر تاریخی منحصر به فرد جهانی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذیری به بنیه های اقتصادی، تجاری، فرهنگی و گردشگری منطقه بزند.
زمانی نه چندان دور هر یک از تیمچه های کوچک بازار تبریز که شاید تعداد مغازه های آن به ۲۵ عدد هم نمی رسید، به دلیل اهمیت اقتصادی و علقه های عاطفی صاحبان صنوف مختلف دارای چهار پنج «اوداباشی» بود تا کسبه شب ها بدون کوچکترین نگرانی سر بر بالین گذاشته و فردا صبح با خیال آسوده و اطمینان از حفط اموال و اجناس خود روز کاری را شروع کنند.
اما آتش سوزی اواخر هفته گذشته سرای «ایکی قاپیلار» و خسارت بیش از ۳۰۰ میلیارد تومانی آن در این شرایط خاص اقتصادی کشور، ضرورت احیای سنت «اوداباشی» برای صیانت از پنج هزار و ۵۰۰ باب حجره و مغازه در قالب ۳۵ باب سرای، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ رشته راسته و راسته ‌بازار و ۱۱ باب دالان بازار تاریخی و مسقف تبریز را به شکلی تلخ گوشزد کرد.
چه بسا وجود تنها یک اوداباشی در سرای «ایکی قاپیلار» که در آن ۱۲۵ باب مغازه فعال است، می توانست از آتش سوزی مهیبی که میلیاردها ریال ضرر مالی و شاید چندین برابر آن زیان روحی و روانی به کسبه وارد کرد، جلوگیری کند.
بی میلی کسبه به استخدام «اوداباشی» که شاید هزینه های آن بسیار پایین تر از نصب سامانه های کنترل دیجیتالی باشد، ثابت کرد که تلقی بازاریان بازار تاریخی و مسقف تبریز برای رصد و نگهبانی از داشته های خود با تکیه بر فناوری ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فیزیکی این مکان با سایر واحدهای تجاری و اقتصادی متفاوت است.
آتش سوزی بازار تبریز به خوبی ثابت کرد که تلقی بازاریان مبنی بر محدود کردن فعالیت «اوداباشی» ها به باز و بسته کردن درهای سرای ها، دالان ها و تیمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بیراه است؛ کارشناسان نیز برا این مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزی اخیر یک «اوداباشی» در سرای «ایکی قاپیلار» وجود داشت تنها با یک تماس اولیه با آتش نشانی مانع از گسترش آتش و زیانه کشیدن مهیب آن می شد و یا حداکثر خود وارد گود می شد و آتش را خاموش می کرد.
شهردار تبریز با تاکید بر اینکه بازار تبریز آبرو، هویت و اساس فعالیت های اقتصادی و تجاری آذربایجان و ایران است، توسعه اقتصادی و فرهنگی شهر را مدیون این بنای عظیم تاریخی دانست و گفت: چنین مکان بزرگی با توجه به کارکردهای مختلفش نیازمند وجود «اوداباشی» ها است که امنیت و اطمینان را برای کاسبان به ارمغان می آورند.
ایرج شهین باهر، آسیب شناسی حادثه آتش سوزی در «ایکی قاپیلار» را لازم و ضروری دانست و اضافه کرد: یکی از مهمترین این آسیب ها مربوط به منسوخ شدن به کارگیری «اوداباشی» هاست.
وی نبود اوداباشی (سرای دار) در سرای «ایکی قاپیلار» را از دلایل اصلی شعله ور شدن آتش بیان کرد و اظهار داشت: بدون تردید اگر یک نفر در زمان شروع آتش سوزی در آن محل بود، به موقع اطلاع رسانی می کرد که در این زمینه باید از هیات امنای بازار گلایه مند بود.
شهین باهر ادامه داد: وجود حتی یک نفر «اوداباشی» در پشت بام بازار بزرگ تبریز بسیار لازم و ضروری است تا در مواقع خطر نسبت به اطلاع رسانی اقدام کند.
وی که خود را فرزند بازار تبریز می داند، با تاکید بر اینکه نباید به بهانه فناورهای مدرن برخی از سنت های خوب و تاثیرگذار را کنار گذاشت، احیای «اوداباشی» در بازار تبریز را لازم دانست و از هیات امنا و بازاریان درخواست کرد تا در این زمینه اقدامات فوری به انجام برسانند.
شهین باهر اضافه کرد: هرچند به کارگیری دوربین ها و کرکره های برقی برای حفاظت از مغازه ها امری خوب است، اما باید توجه داشت در مواقع بحرانی مثل آتش سوزی اخیر که برق قطع می شود، تنها کسی که می تواند به داد بازار برسد، «اوداباشی» است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینکه اداره سنتی و روش های قدیمی داد و ستد در بازار تبریز مهمترین جاذبه گردشگری این مکان جهانی است، به ایرنا گفت: یکی از این سنت های زیبا، قابل اتکا و اطمینان بخش در تامین امنیت بازار، بکارگیری «اوداباشی» ها در تیمچه ها، سراها و دالان های مختلف است.
مرتضی آبدار اظهار داشت: بازار تبریز در روزگاران قدیم که هنوز خبری از دوربین ها و فناوری جدید نبود، توسط «اوداباشی» ها مراقبت می شد، به همت آنها داد و ستدها روال عادی خود را داشت و در این مدت مدید کمترین حادثه و اتفاق ناگوار را در این مکان شاهد بوده ایم.
وی اعتماد متقابل بین بازاریان و «اوداباشی» را اصل محوری در بازار تبریز بیان کرد و ادامه داد: به خاطر همین اعتماد بود که بازاریان بدون کوچکترین نگرانی قفل سرای ها و تیمچه ها را به «اوداباشی» می سپردند تا پس از پایان فعالیت های روزانه با آسودگی سر به بالین نهند.
آبدار گفت: اما در سال های اخیر کسبه بسیاری از سراها و تیمچه ها با نصب دوربین ها مختلف امنیت مغازه و اموال و اجناس خود را به این اجسام بی روح می سپارند، غافل از اینکه این سامانه ها هرگز کارکرد «اوداباشی» ها را ندارند.
یکی از کاسبان بازار تاریخی تبریز و عضو هیات امنای این بازار نیز به ایرنا گفت: هرچند در سال های اخیر بحث «اوداباشی» در بازار تبریز به تدریج جمع شده است، اما در حال حاضر تعداد معدودی از تیمچه ها همچنان از این افراد استفاده می کنند، در حالی که نیاز است تمام سراها و تیمچه ها از «اوداباشی» استفاده کنند.
محمدتقی کریمی تبار با اذعان به اینکه بهره مندی از اوداباشی می توانست آتش سوزی مهیب اخیر در سرای «ایکی قاپیلار» را به خوبی مهار کند، گفت: در هر حال قصوری در این حوزه شده است اما باید هیات امنای بازار تبریز از این به بعد تصمیم مقتضی و اساسی برای استفاده از «اوداباشی» ها بگیرند تا بار دیگر شاهد حوادث تلخ و ناگوار اینچنینی نباشیم.
وی کارکرد «اوداباشی» را متمایز و بسیار فراتر از سیستم های کنترل های هوشمند دانست و اظهار داشت: اغلب مغازه دارهای بازار پس از پایان فعالیت روزانه خود برق واحدهای خود را از فیوز قطع می کنند، که در این حالت تمام سیستم های هوشمند از کار می افتند و در این موقع کارکردهای اوداباشی ها بیشتر ملموس تر می شود.
کریمی تبار با بیان اینکه سرای «ایکی قاپیلار» در هنگام وقوع آتش سوزی اخیر نگهبان داشته است، یادآوری کرد: اما وی موقع آتش سوزی برای افطار به منزل رفته بود و به دلیل مسافت زیاد تا بازار، متاسفانه پس از شعله شدن و گسترش آتش به محل آمده بود که در این زمینه باید تحقیقات بیشتری انجام گیرد.
وی ادامه داد: اگر مغازه داران سرای «ایکی قاپیلار» از «اوداباشی» استفاده می کردند، او ملزم بود تمام ساعات شب در محل حضور داشته باشد و در این صورت در همان دقایق اول آتش سوزی می توانست به آتش نشانی اطلاع داده و یا خود اقدام پیشگیرانه انجام دهد.
یکی از کاسبان قدیمی بازار تبریز نیز به ایرنا، گفت: از هر زوایه که نگاه کنیم مزیت های «اوداباشی» برای خود بازار و کاسبان بسیار زیاد است؛ چون او اتاقی در حیاط سراها و یا تیمچه ها دارد که می تواند به حد کافی استراحت کرده و در مواقع لزوم و ضرور به مغازه ها سرکشی کند.
حاج رحیم علیزاده اظهار داشت: ۷۰ سال است که من در بازار هستم، اما تاکنون دزدی و حادثه بدی به خاطر ندارم، چون «اوداباشی» ها به عنوان امین بازاریان با تمام توان خود برای حراست و مراقبت از این محل چشمان باز و تیزی دارند تا خطری متوجه مغازه ها نشود؛ متاسفانه با ورود نسل جوان به بازار نسل این افراد امین به تدریج برچیده می شود و همه به سمت استفاده از دوربین های هوشمند می روند.
وی ادامه داد: «اوداباشی» ها در قدیم علاوه بر صیانت شبانه از بازار، زمان شروع فعالیت بازار نیز کمک رسان بازاریان بودند و اجناس را در داخل بازار جابجا می کردند تا هنگام شب که فرا می رسید مسئولیت مراقبت از مغازه ها و اموال و اجناس داخل آن را بر عهده می گرفتند و همیشه و همه ساعت پیش چشم بازاریان بودند.
علیزاده، آتش سوزی اخیر سرای «ایکی قاپیلار» را تاسف بار دانست و گفت: دلیل اصلی این آتش سوزی ویرانگر، نبود یک «اوداباشی» در سرا و یا پشت بام بازار بود.
ه گزارش ایرنا، ساعت ۲۲:۱۵ دقیقه چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۹۸ آتش سوزی مهیبی در سرای «ایکی قاپیلار» بازار تاریخی و مسقف تبریز به اتش نشانی اطلاع داده و پس از پنج ساعت خاموش شد؛ آتش در آن شب در حالی این سرای تاریخی را در کام خود کشید که کاسبان آن یک دهه قبل نیز طعم تلخ آتش سوزی را چشیده بودند.
بازار تاریخی تبریز با داشتن حدود پنج هزار و ۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان، ۵ باب حمام و ۱۲ باب مدرسه به ‌عنوان اصلی ‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می‌شود.
این مجموعه با نام مجموعه بازار تبریز در ۲۵ شهریور ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۹۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۲۰۱۰ نیز این مجموعه با شماره ثبت ۱۳۴۶ به عنوان یکی از میراث جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی