شب فرهنگی ترکمن / افسانه‌هایی از طایفه‌های یک قوم ۶ هزار ساله

به گزارش پایگاه خبری “ججین”   ،  علی گلشن – پژوهشگر – درباره پدید آمدن طایفه‌های ترکمن بیان کرد: گفته می‌شود مردی سه زن داشته است و هر کدام از این زن‌ها زمانی که باردار می‌شوند، از همسرشان درخواست گوشت شکار می‌کنند. زمانی که همسر اول درخواستش را مطرح می‌کند، مرد قوچ بزرگی شکار می کند و جگر آن را می‌آورد. او برای درخواست همسر دوم میش شکار می‌کند و زمانی که همسر سوم باردار می‌شود، حیوانی برای شکار پیدا نمی‌کند؛ بنابراین به ناچار گرگی شکار می‌کند و جگر آن را برای همسرش می‌آورد.

نویسنده کتاب «ترکمن ها» ادامه داد: گفته می‌شود طایف «تکه» از نسل زنی هستند که شکار قوچ را خورده، «یموت»ها از نسل زن دوم هستند که شکار میش را خورده و «گوکلان» از نسل سومین زن هستند که شکار گرگ را خورده و به آنان جنگجویی و شجاعت را نسبت می‌دهند.ترکمن‌ها معتقدند ازتبار اُغوزخان هستند.

او رهبر افسانه‌ای ترکمن‌هاست که گفته می‌شود وقتی به دنیا می‌آید، تا سه روز شیر نمی‌خورد و به خواب مادرش می‌رود و می‌گوید: «اگر مسلمان نشوی، شیر تو را نمی‌خورم». مادر نیز مخفیانه مسلمان می‌شود. وقتی پدر اغوزخان متوجه این موضوع می‌شود، با پسر و همسرش درگیر می‌شود که در نهایتا غوزخان و همراهانش به پیروزی و رهبری می‌رسند.

او در ادامه صحبت‌هایش در شب فرهنگی ترکمن که روز جمعه (۱۰ آذرماه) در موزه عروسک و فرهنگ ایران برگزار شد، بیان کرد: ترکمن‌ها بین سه استان گلستان، مازندران و خراسان شمالی پخش شده‌اند و اقوام مختلفی دارند. بسیاری معتقدند این اقوام حدود شش هزار سال پیش در نزدیکی دریاچه مغولستان زندگی می‌کردند و به دنبال پیدا کردن چراگاه‌های مناسب به مناطق جنوبی مهاجرت کرده‌اند و تا ایران، خراسان و بندر ترکمن پیش  آمده‌اند.

«گلشن» درباره انتخاب نام ترکمن توضیح داد: گفته می‌شود بعد از آنکه اسلام وارد ایران شد، اولین گروهی که مسلمان شدند عشایر ترکمن بوده‌اند و وقتی از آنها می‌خواستند خودشان را معرفی کنند، می‌گفتند ما تُرک مَن یا تُرک ایمان هستیم که این نام به مرور زمان به ترکمن تبدیل شده است.

خانه هایی که زنان برپا می کردند

او با بیان اینکه ترکمن‌ها کوچ‌رو بودند و زندگی عشایری داشته‌اند، گفت: آنها بیشتر دامپروری می‌کردند و اسب، گوسفند و شتر پرورش می‌دادند. این قوم در آلاچیق‌هایی به نام «اُوی» زندگی می‌کردند. این آلاچیق‌ها از اسکلت چوبی که دور تا دور آن را حصیر می‌چیدند درست می‌شد. برپایی “اوی” کار بسیار دشواری بوده که زنان مسوول برپایی آن بودند. برخلاف برپایی اوی، جمع‌آوری آن کار آسانی بوده است. بالای این آلاچیق به شکل دایره کوچکی باز است تا زنان بتوانند اجاق خود را در آن روشن کنند. مُسن‌ترین زن خانواده سقف اوی را با نمد می‌پوشانده است.

مدیر موزه عروسک و فرهنگ ایران بیان کرد: در ترکمن صحرا، پسر بچه‌های ۹ تا ۱۱ ساله برای سوارکاری تربیت می‌شوند، زیرا وزن آنها پایین است و برای سوارکاری در مسابقات اسب دوانی مناسب‌تر هستند. سوارکاری حرفه کم‌خطری نیست و ممکن است این پسر بچه‌ها جان خود را برای این کار از دست بدهند.

لاله‌خوانی، بخش مهمی از ادبیات ترکمن‌ها

گلشن درباره ادبیات ترکمن نیز اظهار کرد: ادبیات این قوم شفاهی و به صورت سینه به سینه منتقل و کمتر ثبت و ضبط شده است. لالایی‌های ترکمن مزمون متفاوتی دارد و به نوعی درد و دل زنان ترکمن است. گفته می‌شود دختران ترکمن، شب‌ها از “اوی” بیرون می‌آمدند و برای آنکه از غم و غصه‌هایشان کم شود، دور هم جمع شده و آواز می‌خواندند که به آن لاله‌خوانی می‌گویند. لاله‌خوانی بخش مهمی از ادبیات ترکمن‌هاست. لاله‌خوانی نیز چند نوع دارد. برای آنکه لاله‌خوانی حزن‌انگیزتر شود، زنان با دست به چانه و گردن خود ضربه می‌زنند.

او درباره موسیقی ترکمن نیز گفت: موسیقی ترکمن را افرادی با عنوان «بخشی» که ساز در دست دارند، اجرا می‌کنند. بخشی‌ها معتقد بودند خداوند به آنها استعداد خاصی بخشیده که می‌توانند آواز بخوانند و ساز بزنند، به همین دلیل هم اسم آن بخشی نام گرفته شد.

این پژوهشگر،  هیجان‌انگیزترین بخش ترکمن را صنایع‌دستی آن دانست و افزود: قالی، نمد، سوزن‌دوزی و زیورآلات سنتی از جمله صنایع دستی ترکمن هستند. فرش ترکمن به ویژه فرش ابریشم دو رو شهرت جهانی دارد که هر کدام نقوش مختلف و اسم خاص خودشان را دارند. حتی این نقوش در نمد هم دیده می‌شود. برای مثال نقش عقرب زرد را در نمد خلق می‌کردند، زیرا معتقد بودند اگر عقربی وارد چادرشان شود و نقش خود را ببیند، بچه‌هایشان را نیش نمی‌زند و می‌رود.

قالی، سند قوم ترکمن

گلشن همچنین درباره روایتی که برای قالی ترکمن نقل شده است، توضیح داد: گفته می‌شود زمانی  نسل ترکمن‌ها رو به کاهش بوده است، به همین دلیل چند دختر و پسر را در یک صندوق به رود جیحون می‌سپارند. سیمرغی این صندوق را از آب می‌گیرد و به سرزمین دیگری می‌برد، دختران و پسران در آن منطقه زندگی می‌کنند تا نسل خود را افزایش دهند.

او ادامه داد:  دختر باهوشی که در میان آنها بوده به فکر ثبت اتفاقات و فرهنگ قوم ترکمن می‌افتد. ابتدا داستان خود و فرهنگ‌شان را روی پوست آهو حک می‌کنند که بعد از مدتی پاک می‌شود، سپس این داستان را روی سنگ منتقل می‌کنند که آن هم با بارش برف و باران پاک می‌شود، به همین دلیل به این فکر می‌افتند که  داستان قوم خود را روی قالی رج بزنند. قالی ترکمن سرگذشت این قوم است و پشت هر نقش آن سندی از فرهنگ این مردم وجود دارد.

مفهوم رنگ قرمز در ترکمن‌ها

«فرخنده کوکبی» که سابقه زندگی ۲۷ ساله با اقوام ترکمن را دارد و صنایع دستی خاص این منطقه را جمع‌آوری کرده نیز یکی دیگر از افرادی بود که در شب فرهنگ ترکمن صحبت کرد.

او گفت: سوزن دوزی‌های ترکمن بسیار ظریف هستند و از آن برای تزئین یقه لباس، پاچه شلوار و دور حلقه‌ای که زنان ترکمن بعد از متاهل شدن روی سر و زیر روسری می‌گذارند و به آن «آنا» می‌گویند، استفاده می‌کنند. زمانی لباس زنان ترکمن کوتاه بود و این سوزن‌دوزی زیبا و دوخته شده دور پاچه های شلوار دیده می‌شد، اما به مرور زمان لباس آنها بلند شد به همین دلیل این سوزن‌دوزی دیده نمی‌شود.

کوکبی درباره زیورآلات ترکمن نیز توضیح داد: زنان ترکمن از زیورآلات بسیاری استفاده می‌کنند. آنها حتی برای بستن یقه لباس از گل یقه که زیورآلات محسوب می‌شود، استفاده می‌کنند. ترکمن‌ها مشخصا از نگین قرمز برای زیورآلات استفاده می‌کنند، زیرا این رنگ مقدس و مفهوم عشق، خون، جنگ و مبارزه را برای آنها دارد.

هنرمندانی که بخشی از فرهنگ ترکمن را ثبت کرده اند

در شب فرهنگی ترکمن هنرمندانی که مدتی با این قوم زندگی کرده و به آنها پرداخته بودند، معرفی شدند. احمد شاملو بعد از زندگی با ترکمن‌ها برای دختران و زنان این قوم شعر سروده است که این شعر با صدای این شاعر برای مهمانان پخش شد.محمد علیزاده نیز درباره موسیقی ترکمن‌ها کار کرده است. همچنین نادر ابراهیمی – فیلمساز – فیلم « آتش بدون دود» را که مربوط به فرهنگ ترکمن‌هاست ساخته است. فیلمی که گفته می‌شود نسل جدید ترکمن دنبال نسخه‌ای از آن می‌گردند، اما چون این فیلم به صدا و سیما فروخته شده است امکان تکثیر آن وجود ندارد.

خسرو سینایی نیز فیلمی درباره قالی ترکمن ساخته، بخش‌هایی از این دو فیلم نیز برای مهمانان نمایش داده شد. مریم زندی- عکاس- نیز مجموعه عکسی از فرهنگ قوم ترکمن تهیه کرده است.

در ادامه این مراسم، عروسک «قورجوق» در قالب کارگاهی و با پارچه‌های خاص لباس زنان ترکمن که موزه عروسک و فرهنگ ایران در اختیار مهمانان شب فرهنگی ترکمن قرار داد، آموزش داده شد. این عروسک با دو تکه چوب به شکل صلیب درست می شود.

مهمانان این مراسم با چِکدرمه (غذا) و شیرینی سنتی ترکمنی پذیرایی شدند.