شاه بیت‌های به جا مانده از آیین محرم اردبیل در ۶۰۰ سال پیش

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ،  “هفته‌ خوانلیق” یا هفته‌خوانی،  نخستین آیین برگزاری عزاداری برای حسین (ع) در اردبیل 

“هفته‌ خوانلیق” یا هفته‌خوانی همزمان با حرکت کاروان امام حسین (ع) به سمت کربلا نخستین آیین برگزاری عزاداری برای حسین (ع) در اردبیل است معمولاً اعضای هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی هر شب با برنامه‌ای از پیش تعیین شده در منازل یکی از افراد هیئت جمع می‌شوند و کم کم مقدمه مراسم عزاداری را آغاز می‌کنند.

مهمترین کاری که در این هیئت‌ها صورت می‌گیرد پیرغلامان حسینی اشعار فاخر عاشورایی که نوشته شاعران گذشته وبنام اردبیل  چون منزوی، انور اردبیلی، استاد یحیوی،شاهی و دیگر شهرهای آذربایجان است برای جمع خوانده واهداف قیام امام حسین (ع) و را به مردم دیکته می‌کنند.

از سال ها پیش شهر حسینی اردبیل با مردمان عاشق ابوالفضل عباس (ع) عزاداری خود را برای مولایشان حسین (ع) با پوشیدن لباس مشکی و بستن سربند سیاه یا همان (باش قاراسی) و بانک “حسینیم وای” در روز شهادت حضرت مسلم به طور رسمی آغاز می کنند.

در این روز موکب عزاداری به صحن خیابان و بازار و محله‌های اردبیل وارد می شود که عزاداران با خواندن این شعر؛ ” آی عزاداران، حسینون یاسی باشلاندی/ اولونسون عالمه اعلام، حسینون یاسی باشلاندی ” پیام آغاز ایام سوگواری را به دنیا اعلام می دارند.

مردم حسینی اردبیل در یوم شهادت سفیر کربلا این شعر مرحوم استاد انور اردبیلی را نیز همنوایی می کنند. گلور محرم آچیلدی پرچم /   کیمون وار عشقی عزایه گلسون، دخیل اولانلار، مریض اولانلار/  قراگینسون دوایه گلسون

از آنجا که اشعار به کار رفته در مراسم های عزاداری اردبیل از ریشه موسیقی آذربایجانی بسیار قوی برخوردار است تاثیرگذاری و ماندگاری
داشته و توانسته آیین ماه محرم این خطه را منحصر به فرد سازد.

مسعود فیوضات، پژوهشگر عرصه موسیقی آذربایجانی و ادبیات در این باره می گوید: هنر آوازهای مذهبی عمدتا در نوحه خوانی برجسته می شود. نقش دستگاههای سه گاه، شور، زمین خاره و دشتی در نوحه و مرثیه خوانی محوری بیشتر دارد و در این میان موغام سه گاه به لحاظ کاراکتریک، حالات حزن و اندوه شدید توام با عشق و عطوفت عمیق را به شکل کاملی بیان می کند. 

وی می گوید: طی بیش از ۴۰۰ سال اخیر این ادبیات، حضوری قوی و پررنگ در حیات معنوی مسلمانان شیعه داشته است. شاعر بزرگ کلاسیک تورک ” ملا محمد فضولی بغدادی” در کتاب “حدیقه السعدا ” خود که به شیوه نظم و نثر نوشته شده با آفریدن اشعار نغز و دل انگیز حوادث عاشورای حسینی و شخصیت های دخیل در این رویداد را به زیبایی تمام بیان کرده و نیز شاعران قدرتمند مرثیه سرا در آذربایجان، با آفرینش های ماندگار ادبی  خود  نقش بی بدیلی در تکوین و شکل گیری فرهنگ شعر عاشورایی آذربایجان ایفا کرده اند.

این محقق، اشعار میرزا محمد تقی قمری دربندی، میرزا ابوالحسن راجی تبریزی، تاج الشعرا عباسقلی یحیوی اردبیلی، حاجی رضا صراف تبریزی، میرزا صادق بیضای اردبیلی‏،  اصغر دلریش، قاسم بیگ ذاکر، سید عظیم شیروانی، ملا محمد نخجوانی ، رحیم منزوی را از جمله  درخشان ترین آثار ادبیات مرثیه آذربایجان بویژه در خطه اردبیل بر می شمرد.

اما آیین های عزاداری این شهر حسینی  از نظم و قاعده خاصی برخوردار است که بیوک جامعی عضو هیات امنای محلات شش گانه اردبیل دراین بارهمی گوید: در این شهر سه محله قدیمی حیدری و سه محله نعمتی که در اصطلاح محلات شش گانه می گویند در ده روز اول محرم، هر روز دسته یکی از محلات شش گانه و شعبه هایش برای عزاداری به بازار شهر می آیند.

برگزاری  آیین “طشت قویدی” در محلات اردبیل

اما قبل از برپایی این مراسم ها هر کدام از محله ها آیین و میراث معنوی استان یعنی “طشت قویدی” را برپا می کنند که همان «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است؛  در این آیین، «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود فرات است که به روی امام حسین(ع) و یارانش بسته شد.

بیوک جامعی نویسنده کتاب سورها و سوگ ها از نحوه تشت گذاری اردبیلی ها می گوید: چند روز مانده به محرم تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست و شوی تشت ها می کنند و سپس آنها را در گوشه ای از مسجد قرار می دهند که معمولا به نشان شش محله اصلی شهر ۶ تشت در مسجد گذاشته می شود. 

عضو هیئت امنای محلات شش گانه اردبیل ادامه می دهد: در روز تشت گذاری، ریش سفیدها و روسای هیئت امنای محلات شش گانه به ترتیب بزرگی و کوچکی سن حضور می یابند، سپس بعد از سخنرانی و عزاداری حسینیان محله طوی و محله های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده همان محل با کمک جوانان در میان شور و هیجان و ازدهام وصف ناپذیر عزاداران بر روی دوش حمل می شود و روی سکوی مورد نظر تشت ها قرار می گیرد.  سپس عزاداران، با حزن و اندوه و “حسین وای/ حسین وای ” گویان کوزه های آب را درون تشت ها خالی می کنند.

بازار مراسمی، آغازگر حرکت دسته های عزاداری در محلات 

بازار مراسمی در دومین روز محرم با عزاداران محله ” اونچی میدان” آغاز می شود دسته های عزاداری به همراه شاخه ها یا همان ” خولاهای خود که صفوف آنها به ۲۰۰۰ نفر می رسد و در روزهای بعد محله های سرچشمه، عالی قاپو، پیر عبدالملک، اوچدکان و طوی به بازار آمده و عزاداری می کنند.

یکی از اعضای هیئت عزاداری اوچ توکان سهیل نصر اله زاده از نحوه عزاداری محله اوچ دوکان از دسته های معروف شهر اردبیل چنین می گوید: مصادف با ششمین روز از ماه محرم و روز چهارم بازار دسته اوچ دوکان به ترتیب سن صف زنجیر زنی را تشکیل می دهند میرزآقا عمادی و حاجی قدرت علی قلی روسای محله و دسته زنجیرزنان جلوتر از همه حرکت می کنند قبل از همه دو یایداق مسجد که یکی بزرگتر از همه است و معجرها را به آن می بندند قرار می گیرد.

وی می گوید: حین خروج از مسجد دسته زنجیر زنان با خواندن شعر ” توتوبدو زهرا عزا حوسینه، گئیبدور زینب قرا حوسینه / فلکلر آغلار، ملکلر آغلار، به طرف بازار حرکت می کنند در آن زمان قربانی ها کنار دسته ها قربانی می شوند و سپس زنان نذردار و بیماران با انداختن معجر وسط صف زنجیرزنان می نشینند در اصطلاح به صاحب عزا دخیل می شوند.  بعد دسته عزاداری خود را به مسجد پیرعبدالملک می رسانند. آنجا نوحه خوان روضه می گوید و در اینجاست که زنجیر زنی با دو دست شروع می شود؛ ابتدا با صدای “یا حسین” دسته باشی زنجیر زنان سه بار می زنند و می ایستند سپس با “یا الله” گفتن او ۵ بار می زنند و می ایستند و بار آخر با تکبیر “یا علی” او یک بار زنجیر ها زده شده و نوحه خوان ریتم خواندن را تغییر می دهد و معمولا بیت هایی که زنجیر زنان تکرار کنند. مثلا ” بو جمع پریشانی الله سنه تاپشیردیم، ذرییه زهرانی الله سنه تاپشیردیم”.

دوباره دسته باشی با صدای بلند جملاتی از جمله “یا حسین”، “مطلوم “، “عطشان ” عریان ” و قارداشسیز” می گوید زنجیر زنان نیز با گفتن “حسین” پاسخ اورا می دهند. بعد نوحه خوان تکه هایی از مرثیه را خوانده در پایان با صدای “حسین وای حسین وای” زنجیر زنان و دعا و فاتحه نوحه خوان برنامه زنجیر زنی به اتمام می رسد.

سپس رئیس محله پیر عبدالملک قدیمی ترین بیرق مسجد را کنارش نگه داشته دسته را به سمت بازار تاریخی بدرقه می کند. اینجا زنجیرها بر روی دوش عزاداران است و تنها شاه بیت ها خوانده می شود. تا اینکه به مسجد “اونچی میدان” می رسند و نوحه خوان با روضه خوانی و فاتحه از آنجا خارج به طرف مسجد میرزادا خانم می روند بعد از طی مسیرهای چهار مسجد دیگر و فاتحه خوانی در کنار مسجد سرچشمه برنامه حرکت به پایان می رسد و این بار زنجیرها از دوش ها پایین و عزاداران و با نخستین شاه بیت گفتن رئیس محله عزاداران دو دسته شده اشعار را با صدای بلند همراه با سینه زنی می خوانند.

به عنوان نمونه “حسین پاینده ائتدی الصلواتی، حسین دن قالدی ایسلامین نجاتی /حسین غرق بلا سیما سی خندان،  حسین حیرتده قویدو کائناتی”. ” شیعه باشون ساغ اولسون به ماتم عزاده/ اولدوردیلر حسینی صحرای کربلاده. گوندر کفن حوسینه عوریاندی یا محمد” و” ای پرچم اسلام نه سرعته اسیر سن عباس دوشوب توپراقا / سن نه تله سیرسن. از شاه بیت های معروفی هستند که دسته ها خوانده و با گفتن لبیک حسین لبیک پاسخ همدیگر را می دهند.

 اوج عزاداری عاشقان حسین در شهر دارالاامان اردبیل روز تاسوعا است

اما اوج عزاداری عاشقان حسین در شهر دارالاامان اردبیل روز تاسوعا است در این روز علاوه بر اینکه همه دسته جات عزاداری در سطح شهر و مساجد عزاداری می کنند آیین شمع‌گردانی که در زبان محلی به آن ” شمع پای لاماق” می گویند، با شکوه خاص و هرچه تمام‌ تر در سطح مساجد انجام می شود. در اردبیل مردم در ۴۱ مسجد شمع روشن می کنند و و به یاد حسین (ع) و شهدای عاشورا اشک ماتم می ریزند.

دسته زنجیر زنی در اردبیل تا صبح در مسجد زنجیر و سینه می زنند و صبح روز عاشورا “شبیه خوانی ها” در محلات آغاز می شود. با اتمام این آیین عزاداران در اجتماع بزرگی سنیه زنی می کنند. در پایان مراسم شام غریبان اسرای کربلا اجرا می شود در این آیین نیز معمولا شاه بیت زیر خوانده می شود.” گلمیشوق ای شیعه لر شام غریبانه بیز، وئر منه باش سالیغی زینب نالانا بیز.”

هر چه از آیین های مردم اردبیل در ماه محرم بگوییم آنچنان که باید حق مطلب ادا نمی شود؛ تنها می توان گفت نوحه خوانی و شاه بیت های این خطه واقعا در پایداری و حفظ فرهنگ عزاداری برای امام حسین (ع) موثر بوده و هیشه روزگار نوای دل نیشن “زینب زینب” و ” یا امام زمان شیعه ده احساسه باخ، جلوه پرچم حضرت عباسه باخ” توسط نوحه سرایان بنام اردبیل در ذهن این ملت می ماند.

       گزارش از  خدیجه سلمانی

telegram.me/jajinnews