سیر تاریخ در گنجینه خطی کتابخانه مرکزی تبریز

به گزارش پایگاه خبری “ججین”، از در کتابخانه مرکزی تبریز که وارد می شوی، تندیس بزرگان حوزه فرهنگ، هنر و ادب تبریز را در مقابلت قد برافراشته می بینی؛ علامه امینی، استاد محمدحسین شهریار، حاج محمد نخجوانی، حاج حسین نخجوانی، محمد علی خان تربیت و …
انگار این پیکره های رنگ طلایی با چشمان خیره به تو زل زده اند و از اینکه میراث دار خوبی برایشان نبوده ای، با زبان بی زبانی تو را مذمت می کنند.
خواندن شرح تندیس ها و آشنایی با خلاصه زندگی این بزرگان که هر کدام مانند ستاره ای پرسو در سپهر دین، ادب، فرهنگ و تاریخ و هنر ایران زمین درخشیده اند، غم جانکاهی را بر دلت حواله می کند و تو از اینکه می بینی بعد از گذشت ۶۲ سال از بنیان گذاری کتابخانه مرکزی (‘ملی’ سابق)، درِ گنجینه مخطوطات این مرکز کتاب همچنان بر لنگه کتب اهدایی «برادران نخجوانی» و تنی انگشت شمار دیگر می چرخد، متاسف می شود.
وقتی که مسوول مخزن نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز، دستگیره در مخزن را برای باز کردن آن می چرخاند، در دلت غوغایی است؛ در اندیشه آن هستی که اکنون با چه کتاب هایی روبرو خواهی شد.
قدم که به محوطه چوبی مخزن مخطوطات می گذاری، انگار نفوس اهداکنندگان نسخ خطی و نسخه های قدیمی سنگی و سربی بر قلبت سنگینی می کند؛ از اینکه افزون بر یک قرن پیش بزرگانی در تبریز بوده اند که همزمان با تجارت، شهرهای مختلف جهان، از چین و ماچین تا ینگه دنیا، را برای پیدا کردن آفریده های ادبی و هنری نیاکان شان زیرپا گذاشته اند، متحیر می شوی.
ارزش کار این بزرگان زمانی آشکار می شود که بدانیم در روزگار تلاش برادران نخجوانی برای گردآوری نسخه های خطی بزرگان علم و ادب ایران زمین در یک قرن قبل، سفر از تبریز به تهران با کاروان و ساربان نزدیک یک ماه طول می کشید و آن ۲ برادر در چنین روزگاری، شهرهای مهم جهان را برای یافتن یک نسخه از یک دانشمند، ادیب یا شاعر ایرانی، زیر پا گذاشته اند.
غم گمنامی و ارزش کافی ندادن به کار این انسان های ارجمند، زمانی دوچندان می شود که می بینی بر خلاف تبریز قدیم، در تبریز جدید، نخبگان تجاری و اقتصادی و پزشکان و مهندسان درجه اول شهر، نه تنها دغدغه فرهنگ عمومی که خرید کتاب از جمله شاخص های آن است، ندارند، بلکه خود نیز چنان در چنبره مادیات و پول پرستی گرفتار آمده اند که خریدن کتاب برای خودشان نیز را به دست طوفان نسیان سپرده اند؛ و اینجاست که در می یابی تفاوت اصلی بین «تبریز قدیم» و «تبریز جدید» نه در ساختار و کالبد شهر، بلکه در وجود یا عدم وجود شهروندان فرهیخته آن، است.
این در حالی است که بنا بر آنچه در حاشیه «دیوان کمال خجندی» نوشته شده است: ‘حاج محمد نخجوانی، تاجر مجموعه دار تبریزی، برای تهیه این کتاب ناگزیر از سفر به کشورهای هندوستان، چین، لبنان، ایتالیا و فرانسه شده است’.
داستان از این قرار است که حاج محمد نخجوانی که برای تجارت چای، تردد زیادی به هندوستان داشت، در شهر بمبئی دیوان کمال الدین خجندی، شاعر قرن هشتم هجری قمری، را می بیند و می خواهد آن را بخرد، اما چون پول نداشته، خرید را به سفر بعدی موکول می کند؛ دفعه بعد که به سراغ کتاب می رود، فروشنده می گوید شخصی آن را خرید و به پکن برد؛ نخجوانی این بار به پکن می رود و در آنجا به او می گویند کتاب به بیروت فروخته شده است؛ نخجوانی در بیروت نیز متوجه می شود که کتاب این بار توسط یک کتاب باز به ایتالیا برده شده است و در آنجا نیز به او می گویند که کتاب در فرانسه است و آن بزرگمرد بی ادعای سپهر آسمان ادب نیز در نهایت دیوان را در پاریس پیدا می کند و به قیمت گزافی می خرد.
البته این مشتی از نمونه خروار تلاش های شبانه روزی حاج محمد نخجوانی در ۸۷ سال عمر پربار آن کوشنده مجاهد سنگر تاریخ، ادب و فرهنگ ایران زمین بای جم آوری نسخه های نایاب خطی ایرانیان است که چون در خاطراتش به آن اشاره ای شده، از پرده برون افتاده و الا به طور قطع از این قبیل حکایت ها و داستان ها در زندگی مجموعه داری و علمی- ادبی آن شخصیت بی مانند، بسیار است.
بدون شک مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز از اینکه امانتدار میراث کسانی چون حاج محمد نخجوانی و افرادی شبیه به اوست، بر خود می بالد.
مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز میزبان آثار گرانسنگ دیگری همچون «وقف‌نامه ربع رشیدی» با بیش از ۷۰۰ سال قدمت است که به عنوان نخستین اثر مکتوب ایرانی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.
در این مخزن که بار سنگین میراث علمی، ادبی و تاریخی تمدن ایرانی-اسلامی را به دوش می کشد، سه هزار و ۴۲۲ نسخه خطی نگهداری می شود که یکهزار و ۱۶۳ جلد آن توسط حاج محمد نخجوانی و ۸۶۳ جلد نیز توسط برادرش، حاج حسین نخجوانی، اهدا شده است.
به عبارت دیگر افزون بر نیمی از مخطوطات این کتابخانه بزرگ توسط براداران نخجوانی، پس از خون دل خوردن های فراوان، صرف پول زیاد و سیر و سیاحت در اقصی نقاط جهان، جمع آوری و به نسل آینده به میراث گذاشته شده است.
کارشناس مرمت مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز در گفت و گو با ایرنا در پاسخ به این سوال که وضعیت اهدا به این مخزن چگونه است، گفت: واقعیت این است که دارندگان کتابخانه های معظم در تبریز به دلیل اتفاقات ناخوشایندی که درباره کتاب های اهدایی براداران نخجوانی در سال های دور روی داده است، تمایل چندانی به اهدای کتاب ندارند.
افسانه یارجم با بیان اینکه با وجود این، اهدا به مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز ولو اندک جریان دارد، افزود: بازدید از این مخزن به پژوهشگران و مراکز دانشگاهی محدود است؛ البته مخاطبانی از کشورهای خارجی به ویژه ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز به اینجا مراجعه می کنند؛ البته پیش از این کسانی مانند پرفسور اوسودکا، مولوی پژوه سرشناس ژاپن، نیز برای یافتن نسخه مورد نظرش از مثنوی مولوی به مخزن ما مراجعه می کردند.
وی در خصوص نحوه ارایه آثار مخزن مخطوطات به علاقه مندان ادامه داد: خوشبختانه همه سه هزار و ۴۲۲ جلد کتاب خطی مخزن، به جز ۳۷۰ شماره حزب های قرآنی، اسکن شده و نسخه الکترونیکی آنها در دسترسی پژوهشگران و محققان است.
یارجم افزود: علاوه بر این یکهزار شماره نسخه های سنگی، سربی، گراور و افست مخزن مخطوطات نیز اسکن شده است.
وی در ارتباط با اسامی اهداکنندگان کتاب به مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی نیز اظهار داشت: در این فهرست، اسامی شخصیت های سرشناسی مانند برادران نخجوانی، صدارالاشرافی، نمروری، لقمان ادهم و … به چشم می خورد که هر یک در زمان خود از چهره های تاثیرگذار بوده اند.
کارشناس مسوول نسخ خطی و مرمت نیز با بیان اینکه آثار ارزشمندی در مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز وجود دارند که مشابه آنها در هیچ جای دیگر یافت نمی شود، به ایرنا گفت: قدیمی ترین نسخه خطی موجود در این مخزن، انجیل «رسولان» مربوط به یکهزار و ۲۰۰ سال قبل است که بر روی پوست ماهی نوشته شده و به زبان سریانی است که امروزه جزء زبان های نیمه زنده محسوب می شود.
اکبر تقی پور با بیان اینکه کشیش های آشوری می توانند این انجیل را بخوانند، افزود: این اثر تاریخی قابلیت ثبت در حافظه جهانی را دارد؛ علاوه بر این قرار است نسخه «خمسه» نظامی موجود در مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز، ضمیمه نسخه های دیگر این اثر که در حافظه جهانی ثبت شده اند، شود.
وی در خصوص وضعیت مرمت نسخه های موجود در مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز نیز اظهار داشت: خوشبختانه وضعیت این بخش در مدیریت فعلی کتابخانه خوب شده و مرمت آثار و ارایه آن به پژوهشگران و محققان در اولویت قرار گرفته است.
تقی پور تشریح کرد: خوشبختانه نیمی از نسخه های موجود در مخزن مخطوطات نیازی به مرمت ندارند، ۱۰۰ جلد نیاز جدی به مرمت دارند و بقیه نیز در سطوح مختلف از یک تا چند صفحه نیاز به مرمت دارند.
وی از دارندگان نسخ خطی خواست با توجه به شرایط دشوار نگهداری این گونه آثار، مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز آماده دریافت آثار آنها چه به شکل امانت و چه به صورت اهدایی برای انتقال به آیندگان می باشد.
یک پژوهشگر تاریخ تبریز نیز که برای یافتن کتب تاریخی مورد نیاز خود به مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز مراجعه کرده است، به خبرنگار ایرنا گفت: متاسفانه یک نوع انقطاع فرهنگی در ایران روی داده است؛ در حالی که گذشتگان رنج هر نوع سفر را ولو به خارج از کشور برای یافتن یک کتاب بر خود هموار می کردند، نسل کنونی قدر و اهمیت گنجینه هایی مانند این مخزن را نمی دانند.
حسین عالیشاهی افزود: آثار خفته در مخزن مخطوطات کتابخانه مرکزی تبریز، گنجینه بی مانندی برای محققان و پژوهشگرانی است که می خواهند با نوشتن از گذشته پلی به آینده بزنند.