درباره فریدون مشیری

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری ایرنا، فریدون مشیری، یکی از شاعران بزرگ و نام آور سبک نیمایی به شمار می رود. او همچون شاعران هم طراز خود زبان پاکش را در خدمت پیام های شاعرانه اش می گیرد و بیش از هر چیز مخاطب را برای این پیام ها سردر گم نمی سازد. او همواره در چالش با بی عدالتی ها و ناهنجاری ها از همین زبان شفاف و ساده بهره می گیرد. یکی از ویژگی های مهم شعر مشیری اسطوره گرایی است. پیوند شعر مشیری با زبان و ادبیات کهن ایران زمین و استفاده از واژه ها، ترکیبات و عبارات آن زبان که در اغلب اشعار او به چشم می‌خورد، یکی از تمهیدات شاعرانه اوست که به زبان شعری شکل و نمایی حماسی و به تبع آن انتقادی با صلابت داده است.

لطافت در اشعار مشیری

شعر مشیری از طرفی در عین لطافت و سادگی همواره در تبدیل عناصر ساده زبانی به تصویرهای القایی موفق است و سادگی آن تا به جایی می رود که رمزگشایی کارهای او برای خوانندگانش چندان سخت و غیر ممکن نیست. از طرف دیگر نیز صلابت گفتاری و خوانش شعرش، آن را سرحد مرزهای حماسی و اسطوره می‌برد، گویی که خواننده با شعر فردوسی روبرو می‌شود. اگر بخواهیم اشعار مشیری را در یک نگاه دسته‌بندی کنیم، می توانیم آن را به چهار دسته تقسیم کرد؛ اشعاری که مضامین اجتماعی دارند و به نوعی با زندگی روزمره مردم به خصوص در زمان انقلاب و جنگ ربط پیدا می‌کنند. اشعاری که بازتاب احساس او درباره زبان فارسی و فرهنگ ایران است. اشعاری که درباره مفاخر ملی و شخصیت‌های تاریخی و اساطیری ایران سروده شده و همچنین اشعاری که مستقیم یا غیرمستقیم به تخریب محیط زیست اشاره دارد و در واقع اعتراض شاعرانه او به بی کفایتی و بی مسوولیتی انسان شهرنشینی است که به دست خویش انهدام طبیعت و زندگی را فراهم می آورد. (۱)

شاخصه های اصلی شعر مشیری

یکی از شیوه های آشنایی‌زدایی با عناصر گذشته زبان آرکائیک(باستانی) و اسطوره گرایی است و از  مهمترین ویژگی‌های مهم شعر مشیری به شمار می رود. او همچون اخوان با بهره گیری از عناصر آرکائیک سبک خراسانی و پیوند آنها با قالب و وزن نیمایی، شیوه ای تازه را که در شعر نو ایجاد شده بود، دنبال کرد. اگر چه تعدادی از نوپردازان شیوه او را نپسندیدند و افرادی همچون عبدالحسین زرین‌کوب زبان به طعنه گشوده و گفتند که «حفظ زبان آرکائیک شاعران خراسانی در شعری که قید وزن و قافیه سنتی را به کلی زده است چه ضرورت دارد؟!»(زرین کوب؛ ۱۳۷۶:۱۶۲) اما به هر حال این ویژگی شعر فریدون یکی از رنگین ترین و اساسی ترین شاخصه های زبان شعری اوست.

یکی دیگر از شاخص ترین ویژگی شعر مشیری، هنجارگریزی یا ساختار شکنی زمانی است. هنجارگریزی زمانی به کارگیری زبانی کهن تر و قدیم تر از زبانی است که امروزه به کار می‌بریم. با این همه باستان‌گرایی بازگشت به زبان‌های باستانی و زنده کردن واژه های مرده نیست، بلکه حتی کاربرد تلفظ قدیم‌تر واژه ها نیز در چارچوب کهن گرایی است. هنگامی که مشیری از روزگار باستان سخن می‌گوید و عناصر و اجزایی از اسطوره های باستانی را به کار می‌برد، شعر و فضایی باستانی به خود می‌گیرد، بنابراین طبیعی است که در مواردی زبان شعرش نیز زبانی باستان گونه و کهن باشد. چنین زبانی به واسطه درشتی و استواری آن به شعر، حسی حماسی و شکوهمند می‌دهد و در سراسر شعر او جاری است.(۲)

نمادهای اسطوره ای و کهن گرایانه در شعر مشیری

در یکی از اشعار مشیری با عنوان «شکسته» از مجموعه (از خاموشی حافظه تاریخی شاعر)، مخاطب به کمک صور خیال شاعرانه به صحنه‌های تصرف و به آتش کشیدن بنایی رهنمود می‌شود که در میان آثار بازمانده از تمدن تا ایران هخامنشی، نقطه درخشش امپراطوری ایران باستان شمرده می‌شود:

آن سوی صحرا پشت سنگستان مغرب

در شعله‌های واپسی می‌سوخت خورشید

وز بازتاب سرخ غمگینش در این سوی

می سوخت از رو تخت جمشید

مشیری در این قطعه می کوشد، بی‌آنکه وارد تاریخ پردازی های منظوم به سبک شاعران کهن سرای معاصر همچون اخوان شود، بیان عاطفی خود را به مخاطب انتقال دهد. همچنین او با بیان اغراق‌آمیز احساسات صِرف و حسرت خوردن های افراطی به گذشته نمی پردازد، بلکه با غوطه خوردن در رویای شامگاهی که نقطه زایش آن روایات تاریخی است، احساساتش را بیان می کند:(۳)

من بودم و رویایی دوران شبیخون

و آن سرخی بیمارگون آرام آرام

یکی دیگر از ویژگی‌های زبان حماسه مشیری که رنگ اسطوره‌ای به کلام می دهد، سرودن شعر غالباً در «بحر رجز مثمن» است که بیشتر اشعار رزمی یا اشعاری در باب مفاخرت را در این بحر می سرایند.

از دیگر نمادهای تاریخی در شعر مشیری که رنگ اساطیری گرفته، شیر سنگی است. شیر سنگی همدان یکی از معدود آثار هنری دوره مادها است، چنانچه شیر در فرهنگ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در نگاه مشیری شیر سنگی نگهبان مضطربی است که سدهها دلشوره سرنوشت «قوم نیک آغاز بد فرجام» را دارد:

شیر سنگی چشم در راه بیابان است

پنجه خارا شکن در سینه خارا فرو برده

چهره اش گویای خشمی، در خموشی ها فروخورده

مشیری اسطوره گرایی و باستان گرایی شاعرانه خود را تنها به اشعاری که بازتاب تاثر او از ویرانه های تاریخی است یا آموزه هایی که در طول زندگی، وی را با گذشته پیونده داده است، محدود نمی کند. نمادهای اسطوره ای گاه به مدد او می آیند. او شاعری است با ویژگی های غنایی، بنابراین نگاه او حتی به پیچیده ترین شکل های اسطوره ساده و حتی سطحی است.(۴)

رمانتیسم در اشعار مشیری

شاعران بسیاری بعد از نیما به پیروی از او به سرودن اشعار رمانتیک پرداختند. از جمله این شاعران می توان به فریدون مشیری اشاره کرد که در شعر رمانتیک افزون بر نیما، پیرو فریدون توللی، نادر نادرپور و دیگر پیشگامان شعر رمانتیک در دهه های ۲۰ و ۳۰ بود. شعر رمانتیک ۲ گرایش فردی و اجتماعی دارد، گرایش معروف مشیری در شعر رمانتیک به خصوص در دوره اول شاعری وی بیشتر رمانتیک فردی و تغزلی است. شعر اجتماعی او حس همدردی با مظلومان و دفاع از انسانیت و دیگر مولفه های انسانی شعر رمانتیک را در ذهن مخاطب متجلی می سازد و این نشان می دهد که رمانتیسم مشیری تنها به گرایش های فردی و عاشقانه محدود نمی شود، بلکه جنبه های عام اجتماعی و انسانی را نیز در برمی گیرد.

پی نوشت:

۱. زرین کوب، عبدالحسین، ۱۳۷۶، آشنایی با نقد ادبی، چاپ چهارم، تهران

۲. شمیسا، سیروس، ۱۳۷۵، فرهنگ تلمیحات، چاپ دوم، تهران، فردوس

۳. شاکری یکتا، محمدعلی، ۱۳۸۴، آسمانی تر از نام خورشید تهران، ثالث

۴. مشیری، فریدون، ۱۳۸۸، بازتاب نفس صبحدمان، چاپ هشتم، تهران: چشمه