درباره سفرنامه‌های صفویه | روایتی روشن از جامعه ایران

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری ایرنا، ایران از جمله کشورهایی محسوب می‌شود که به خاطر تمدن غنی، موقعیت استراتژیک و سودآوری اقتصادی و اهمیت سیاسی در مناسبات از دیرباز، مقصد سیاحان بسیاری بوده‌است. از مهم‌ترین دوره‌هایی که سیاحت و جهانگردی در آن رونق و رواج چشمگیری یافت، دوره صفویه بود. در حقیقت پس از رونق یافتن اوضاع اقتصادی ایران در عصر صفوی و گسترش ارتباطات، بسیاری از اروپاییان به منظور تجارت یا ماموریت‌های سیاسی به این کشور آمدند و با گروه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در ایران ارتباطات خود را آغاز کردند، آنها به جهت این برخوردها و مناسبات، رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مردم ایران را از نگاه خود تدوین کردند.

این‌ سفرنامه‌ها به موضوع‌ها و مطالبی اشاره دارند که در منابع تاریخی معمولاً به آن­ها اشاره نشده یا این که از دیدگاه مورخان دارای اهمیت نبوده است زیرا معمولاً مورخان دوره صفویه به موضوعات سیاسی می پرداختند اما این سفرنامه‌ها بیشتر تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران را مورد بررسی قرار می‌دادند.

پژوهشگر گروه‌اطلاع‌رسانی‌ایرنا به مناسبت سالروز تولد ژان شاردن سیاح فرانسوی به معرفی اجمالی سفرنامه های خارجی این دوره پرداخته است.

علت گسترش سفرنامه ها خارجی در دوره صفویه

سفرنامه‌نویسی از دوران صفویه از لحاظ کمی و کیفی اهمیت یافت زیرا در این دوره کشورهای اروپایی که می‌خواستند از توسعه‌ قدرت عثمانی جلوگیری کنند، مراوده‌ خود را با ایران توسعه دادند. در واقع می خواستند با گسترش ارتباطات، دولت صفوی را تشویق کنند تا در برابر قدرت روزافزون دولت عثمانی با آن‌ها متحد شود، بنابراین سفرای بیشتری را به ایران می فرستادند و باب گفت وگوهای ایران و اروپا گشوده شد. یکی دیگر از دلایل ورود سفرای خارجی به ایران در این دوره رشد صنایع و تجارت در اروپا بود. آنها برای تغذیه صنایع جدید خود نیاز داشتند مرزهای تجارت خود را به بیرون از اروپا گسترش دهند. بنابراین کشورهای اروپایی بسیاری از سفرای خود را به ایران فرستادند. این مسافران از سواد، تجربه و معلومات کافی برخوردار بودند و پس از مدتی مشاهدات عینی خود را منعکس کردند. همچنین به خاطر اهمیت این منابع از آنها به عنوان منابع دست اول و اصلی این دوره نام برده می‌شود. باید گفت در هیچ دوره ای از دوره های تاریخی ایران، سیاحان خارجی به اندازه دوران صفویه درباره ایران مطلب ننگاشته اند. در ادامه به معرفی برخی از بااهمیت ترین سفرنامه های خارجیان در دوره صفویه می پردازیم.

سفرنامه سِر ژان شاردن

ژان شاردن یکی از جهانگردان فرانسوی بود که در ۱۰۷۶ میلادی به ایران آمد و پس از مدتی به دربار شاه عباس دوم به عنوان تاجر و طراح رسمی جواهرات خاندان صفوی منصوب شد. وی مدت زیادی در ایران اقامت داشت و توانست در این مدت مفصل ترین و معتبرترین سیاحت نامه دوره صفویه را در ۱۰ جلد به رشته تحریر درآورد. این سفرنامه یکی از بهترین کارهای پژوهشگران غربی درباره ایران بود که شامل گزارش‌های سفر، تشریح کلی وضع ایران، حکومت، ارتش، قوانین، سنت‌ها، امور اقتصادی، اجتماعی، مسایل فرهنگی، باورها و اعتقادات دینی، عادات ایرانیان، تاریخ و جغرافیای ایران، شرح مفصل اصفهان و سفر او به شهرهای مختلف، به همراه تصاویری از بناها و مناطقی از سراسر ایران است.

سفرنامه‌ شاردن از جمله سفرنامه‌هایی محسوب می شود که نویسنده تمام جزئیات را به صورت دقیق مشاهده و توصیف کرده است … این اثر با ترجمه محمد عباسی به وسیله مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر در ۱۳۳۵خورشیدی منتشر شد، همچنین باید گفت به دلیل این که شاردن مدت زیادی در ایران سکونت داشت به درک بهتری از فرهنگ و جامعه ایرانی رسیده بود. بنابراین آشنایی دقیق شاردن با فرهنگ ایرانی و پرداختن به جنبه‌های مردم‌شناسی و جغرافیایی باعث شد تا این اثر جامع تر و معتبرتر از دیگر سفرنامه ها شمرده شود.

این سیاح فرانسوی با نوشتن سیاحت‌نامه خود نقش بسیار مهمی در آشنایی اروپاییان با ایران داشت زیرا اروپاییان مایل به خواندن عجایب سرزمین های دور دست و افسانه ای مشرق زمین بودند و همچنین نسبت به ویژگی‌های اقلیمی و اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی ممالک دیگر کنجکاو و دقت نظر بیشتری داشتند. از طرفی این سفرنامه به دلیل ساده نویسی و پرهیز از تکلف و اغراق‌های مثبت یا منفی مورد توجه بسیار قرار گرفت.

سیاحتنامه توماس هربرت

توماس هربرت یکی از سیاحان انگلیسی بود که در ۱۶۲۸ میلادی به همراه هیأتی انگلیسی به ایران آمد او در سفرنامه خود به مسایل اجتماعی و اقتصادی ایران، شهرها، باغ ها، علوم جغرافیایی، تاریخ و باستان شناسی و به توصیف شهرهای ایران می پردازد. سفرنامه این سیاح انگلیسی تاکنون به زبان های مختلف دنیا ترجمه شده و اهمیت این سفرنامه در این است که این اثر، تصاویری مستند و بسیار ارزشمند را دربرمی گیرد از جمله این تصاویر می توان به پرتره شاه عباس، تصاویر مربوط به نحوه پوشش طبقات مختلف جامعه ایران، نحوه پوشش زنان ایرانی و اهالی نقاط مختلف ایران اشاره کرد. همچنین قدیمی ترین و شاید در نوع خود بی نظیرترین تصویر را از میدان نقش جهان می توان در سفرنامه هربرت دید.

آنتونی و رابرت شرلی

مشهورترین نمایندگان سیاسی اروپاییان در ایران ۲ برادر انگلیسی به نام‌های آنتونی شرلی و رابرت شرلی بودند. این ۲ برادر با حدود ۷۰۰ تَن از انگلیسی‌ها از طرف پاپ اعظم در واتیکان به دربار شاه عباس آمدند. در حقیقت سفر این افراد به ایران با هدف توسعه تجارت میان ایران و انگلیس و تشویق ایرانیان به جنگ علیه ترکان عثمانی انجام شد.

بنابراین سفرنامه برادران شرلی یکی از مهم‌ترین منابع در مطالعه تاریخ دوره صفوی به ویژه زمان حکومت شاه عباس اول به شمار می رود که حاوی شرح مأموریت این ۲ برادر از ابتدای حرکت به طرف ایران تا رفتن آنتوان شرلی به آلمان است. این سفرنامه، به شرح فداکاری و جنگیدن رابرت شرلی برای شاه عباس می‌پردازد. نویسنده در این سفرنامه بیشتر به مقام خود نزد شاه ایران، روابط میان حکام ایرانی و زیردستان آنها و به طور کلی به امور سیاسی می پردازد و کمتر وارد امور اجتماعی می‌شود.

ژان باتیست تاورنیه

تاورنیه یکی از بزرگ‌ترین سیاحان فرانسوی بود که در زمان سلطنت شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان مجموعاً ۹ بار به ایران سفر کرد. این سیاح فرانسوی با نظری دقیق به امور بزرگ و کوچک بسیاری پرداخت و از جامعه ایران عهد صفوی، عادات، رسوم، افکار و عقاید آنها شناخت عمیقی به خواننده می‌دهد. بنابراین این سفرنامه حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره روحیات و شیوه زندگی مردم، شیوه حکومت و کشورداری صفویان، نظام اقتصادی کشور، اشخاص مهم مانند (میرزا تقی اعتماد الدوله صدر اعظم شاه عباس اول، شاه صفی، محمد بیگ اعتماد الدوله، علی مردان خان (حاکم قندهار)، میرزا ابراهیم وزیر مالیه آذربایجان) و همچنین اطلاعاتی درباره بسیاری مسایل مانند گل‌ها، میوه‌ها، حیوانات، ساختمان‌ها، مذهب، آداب و رسوم، بیماری‌ها، زمان سنجی، میهمانی‌ها، خوراکی‌ها، ازدواج، راه‌ها، وسایل حمل و نقل و… است. همچنین تاورنیه در شرح مسافرت‌های خود به مشرق زمین سفرنامه‌هایی سرشار از اطلاعات‌ گرانبها خلق کرد، وی به تمام امور روزمره‌ای که در اطراف خود می دید، توجه می کرد و به همین دلیل می بینیم که در سفرنامه ها خود از انواع خوراک‌ها، پوشاک مرد و زن، وصف دقیق شهرها و ساختمان‌ها وانواع شغل‌ها …می نویسد.

پیترو دلاواله
پیترو دلاواله یکی از سیاحان ایتالیایی بود که در چهارم ژانویه ۱۶۱۷ میلادی به ایران آمد و به مدت ۶ سال در دوره سلطنت شاه عباس در ایران ساکن شد. سفرنامه وی درباره ایران حاوی اطلاعات دقیق و جالبی در ارتباط با تاریخ صفویه است. او مشاهدات خود، خصوصاً از زیبایی های طبیعت، معماری اماکنی مانند قصر سلطنتی، چهارباغ، خیابان های بزرگ و خانه های کوچک، تخت جمشید و کتیبه های آن، جاده ها، کاروانسراهای متعدد، شهرهای مختلف به ویژه از شهرهای مازندران، کاخ های سلطنتی و آداب و رسوم مردم ایران را به رشته تحریر درآورده است.
همچنین این سیاح ایتالیایی به سنت ها و مسایل اجتماعی و فرهنگی ایران عصر صفویه توجه خاصی دارد تا جایی که وی سنت های ایرانی را با سنت های رایج در شهرهای ایتالیایی مقایسه و قضاوت می کند و به همین جهت خواننده فارسی زبان امروز نه تنها با بخش هایی از سنت های رایج ایرانی عصر صفوی آشنا می شود بلکه با این مقایسه بخشی از مسایل اجتماعی و فرهنگی ایتالیا را نیز درمی یابد.

در این سفرنامه به اخلاق ایرانیان، سبک‌های زندگی اجتماعی، آداب و رسوم، طرز ساختن خانه‌ها و سنت‌ها پرداخته می شود. برای مثال، مراسم عاشورا، چهارشنبه‌سوری، چگونگی تدفین مردگان، چگونگی پرورش کرم ابریشم، نوع لباس زنان و مردان، چگونگی خواستگاری و همسرگزینی، طرز معاشرت با همسر، فرزندان و همسایگان، نوع مشاغل زنانه و مردانه، وضع خورد و خوراک مردم، البسه مردم ایران، چیزهایی که مردم محتاج آن هستند و…را با دقتی بالا شرح می‌دهد و ساختمان‌های معروف و حتی خانه‌های معمولی افراد را توصیف می کند. او همچنین به لحاظ سیاسی شرح مفصلی از وضع حکومت، سران حکومت، چگونگی تعامل شاه با خوانین و کیفیت حکومت آنها در ولایات، تعداد سربازان شاه و دارایی حکومت ایران را در مطالب خود ارایه می‌دهد.

انگلبرت کمپفر

انگلبرت کمپفر، یکی از سیاحان نقاش به شمار می رود که نقشه ها و تصاویری از شخصیت‌های تاریخی یعنی شاه سلیمان، شیخ صفی الدین و امیرتیمور از او به یادگار مانده، این سیاح آلمانی در سفرنامه خود توصیفی مفصل از دربار شاه ایران در اصفهان می دهد و از شاه و وزیر اعظم وی تا خدمتگزاران دربار را توصیف می کند.

کمپفر همچنین از کاخ‌ها، تفرج‌گاه‌ها، قصرها، حرمسرا و باغ‌ها توصیفی دقیق و باجزییات می کند. محتوای سفرنامه وی شامل، تشکیلات داخلی دولت و امور اداری، دسیسه‌های رایج در دربار آن روزگار، دخالت قوای دولتی و دینی در امور یکدیگر و به طور کلی همه مظاهر زندگی عمومی و مشاهدات نویسنده است.