درباره ایرج بسطامی

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از  ایرنا، در عصری که ذهن‌ حساس‌ صاحبان‌ صدا و قریحه موسیقی، خواه ‌ناخواه زیر سیطره و سنگینی سایه‌ یـکی‌ دو تـن از بـزرگان صاحب نام و شهرت قرار مـی‌گیرد، صـدا و آواز او، مال خودش بود و تنها از خود تقلید می‌کرد. استقبال عجیبی که از همان چند کنسرت محدود و همین‌ نوارهای اندک شمارش نشان داد که او تا چـه انـدازه در کار خود درست بوده و توانسته‌ است‌ از اعـماق قـلب مردم با آنها حرف بزند.

او ایرج بسطامی نام داشت، خواننده ای بی ادعا که در دوران فعالیت موسیقیایی خود دچار کمترین حاشیه‌ نشد و همواره فقط به دنبال رسالت خودش در هنر بود. موسیقی، خاستگاه در یکم آذر ۱۳۳۶ خورشیدی در خانواده ای هنردوست کودکی چشم به جهان گشود که او را ایرج، نامیدند. تولد در چنین خانواده ای سبب شد تا او از همان کودکی به دنیای موسیقی و آواز علاقه مند شود. خانواده وی که متوجه این استعداد ذاتی در فرزندشان شده بودند، تصمیم گرفتند تا استعداد کودکشان را در مسیر صحیح آموزش قرار دهند.

این گونه شد که ایرج نخستین معلم آواز خویش را در خانه و در قالب پدر یافت. او نزد عمویش یدالله بسطامی به فراگیری موسیقی پرداخت. یدالله بسطامی از استادان چیره دست و معلم موسیقی آن دوران بود. از این رو با تشکیل گروه موسیقی، ایرج نیز به آنها ملحق شد و در رادیو و تلویزیون آن زمان به خواندن موسیقی پرداخت. پس از آن ایرج با کمک حسین سالاری از نوازندگان نامدار کرمانی به کلاس آواز استاد محمدرضا شجریان راه یافت و به فراگیری آواز و ردیف‌های آوازی پرداخت. بسطامی در آن زمان با وجود مشکلات راه و مسافت زیاد، هفته‌ای یکبار به عشق فراگیری آواز از بم به تهران می‌آمد. نقطه عطف زندگی هنری بسطامی آشنایی با پرویز مشکاتیان نوازنده‌ مشهور سنتور بود. ایرج در کنار این استاد چیره‌دست توانست فن تلفیق شعر و موسیقی را فرا گیرد.

مشکاتیان درباره آشنایی خود با بسطامی گفته است: «اولین بار ایرج بسطامی را در خانه محمدرضا شجریان دیدم. در آن زمان ما چاووش را داشتیم. به خاطر شرایط اجتماعی آن زمان به خواننده‌های بیشتری با صداهای متفاوت نیاز داشتیم. من پشت در کلاس آواز استاد شجریان نشسته بودم تا هنرجوها مرا نبینند. ایرج آن‌قدر پاک و آرام بود که اصلا سرش را بلند نمی‌کرد و متأسفانه شـرایط‌ جـوری‌ بـود که قدرش آن‌جور که باید شناخته نشد و خودش آن‌قدر متین بود که‌ در نهایت بـه هـر کاری تن نداد و این برای رسیدن به هدف متعهدانه و متفکرانه، ارزشی محسوب مـی‌شود.»(۱)  

آغاز فعالیت هنری بسطامی نخستین همکاری بسطامی با گروه استاد مشکاتیان، اجرای آهنگ افشاری مرکب در تالار رودکی بود که چند شب اجرا شد. سبک نو و تازه ایرج در ارایه این آهنگ سبب شد تا با تیراژ گسترده ای در قالب نوار  وسی دی روبرو شود.

آلبوم‌هایی‌ نظیر ‌سکوت‌، افشاری مرکب، افق مهر، مژده بـهار، تـحریر خـیال، رقص آشفته، فسانه و… از جمله آثار ماندگار از استاد بسطامی است. ‌آهـنگ مژده بهار، برای نخستین ‌بار در کـنسرت‌های اروپا اجرا و سپس در ایران ضبط شد. افق مهر نیز آهنگی بود که از اشعار خواجوی کرمانی برگزید و پرویز مشکاتیان کار ساخت آن را انجام داد و بسطامی آن را با صدای دلنشینش خواند. صبح وصل از افق مهر بـرآید روزی این شـب تـیره هـجران به سرآید روزی پس از اجرای این آهنگ، بسطامی با گروه مشکاتیان به اروپا رفت تا در یک دوره گسترده سه ماهه در آنجا به اجرای آهنگ بپردازد. پس از پایان این سفر و بازگشت به کشور بسطامی کار خود را روی اشعار ملک الشعرای بهار شروع کـرد و این آلبوم «وطن من» نام گرفت و در سطح گسترده منتشر شد. در میان قطعات این آلبوم، تصنیف وطن من از طرف سازمان یونسکو به عنوان سرود ملی اعلام شد.

مشکاتیان تنها افتخار زندگی‌اش را ملی شدن ترانه وطن من با صدای بسطامی در سازمان یونسکو می‌دانست. همچنین در ۱۳۸۳ خورشیدی و پس از درگذشت بسطامی نیز یک آلبوم موسیقی دیگر به نام «کنسرت راست پنجگاه» از این خواننده با آهنگسازی پرویز مشکاتیان منتشر شد. این آلبوم حاصل کنسرت بسطامی با گروه عارف به سرپرستی و آهنگسازی مشکاتیان در دستگاه راست پنجگاه بود که در قالب ۲ لوح فشرده منتشر شد.(۲) ای خطه‌ ایران میهن، ای وطن من! /ای گشته به مهر تو عجین،جان و تن من!/ دردا و دریغا که‌ چـنان‌ گـشتی بـی‌برگ‌ کز بافته‌ خویش‌ نداری‌ کفن من! ایـرج در طول فعالیت خود هفته ای یکروز به کرمان می رفت تا کلاس آوازش را برگزار کند. بسطامی پس از دوره نخست همکاری‌های خود با مشکاتیان، ۲ اثر را با همکاری گروه دستان منتشر کرد و سپس آلبوم «خانه بوی گل گرفت» را با آهنگسازی حسن پرنیا و نوازندگی گروه همایون به انتشار رساند.

البته این آلبوم ابتدا با نام «تحریر خیال» در ۱۳۷۲ خورشیدی انتشار یافت و در ۱۳۷۸ خورشیدی تصحیح شد و با کیفیتی بهتر و با نام جدید «خانه بوی گل گرفت» توسط انتشارات نواگر به بازار موسیقی عرضه شد.(۳) همچنین بسطامی در اواخر دهه ۷۰ آلبوم موسیقی «فسانه» را با آهنگسازی کیوان ساکت و نوازندگی گروه وزیری در دستگاه راست پنجگاه و آواز ابوعطا و با اشعاری از نیما یوشیج، پرویز ایرانپور، سعدی، حافظ، ناصر خسرو، اسماعیل خویی و وحید موحد منتشر کرد. مجموعه موسم گل یکی از بهترین آهنگ های بسطامی به شمار می رفت.

محمد رضا درویشی آهنگساز و پژوهشگر در این باره گفته بود: «بسطامی جدا از شخصیت فردی، صدایش ویژگی‌های خاصی‌ داشت و هیچ خواننده‌ای به جز ایرج‌ به لحاظ قدرت منطقه‌ اوج صدا نمی‌توانست «موسم گل» را بخواند. صدای بسطامی، چپ کوک بود و هیچ‌کدام از خـواننده‌های مـرد نمی‌توانستند آن‌طور بخوانند. اگر هم بخوانند کلمات خورده می‌شود. این از ویژگی‌های صدای ایرج بود و هر خواننده‌ دیگری که بخواهد آن را بخواند باید یک اکتاو پایین‌تر بخواند.» بسطامی در طول فعالیت هنری خود با پیشنهادهای متفاوتی مواجه می‌شد اما نمی‌پذیرفت و سعی در انتخاب کارهای درست و قـابل‌ تأمل‌ داشت‌ اما جبر روزگار و ناملایماتی که‌ در جامعه‌ ‌ هنری ایران وجود دارد، باعث شـد تا ظرفیتی که در صـدایش بـود، تجلی پیدا نکند. صدای بسطامی در مقایسه با همه خوانندگان موجود و حتی خوانندگان چند دهه گذشته از ویـژگی‌های ممتازی‌ برخوردار بود، نخست آنکه درکی درست و طبیعی از محتوای موسیقی دستگاهی ایران‌ داشت.

دوم، حجم قابل قبول صدا هم در منطقه بم و هم در منطقه اوج داشت و در آخر جنس صدا، قدرت‌ تحریر و سازگاری خیلی سـریع بـا موسیقی که می‌بایست اجرا کند، داشت. بسطامی ورای ظاهر ساده، شخص هوشمندی بود. این هوشمندی به علاوه تکنیکی که در آوازش‌ وجـود داشـت بـاعث شد با هر آسامبلی اعم‌ از ارکستر سازهای ملی، سمفونیک و…سازگار بـاشد. (۴)

گل‌پونه‌ها،‌ تصنیفی جاودانه

آلبوم موسیقی «رقص آشفته» به آهنگسازی حسن پرنیا یکی از آلبوم‌های موسیقی ایرج بسطامی بود که در ۱۳۸۱ خورشیدی توسط انتشارات آواز بیستون منتشر شد. این آلبوم موسیقی شامل ۱۰ تصنیف و ساز و آواز بود که در این میان، قطعه سوم آن یعنی «تصنیف گل‌پونه‌ها» با شعری از هما میر افشار به شدت مورد استقبال قرار گرفت. این اثر یکی از زیباترین و معروف‌ترین آثار ایرج بسطامی است که به خصوص بعد از در گذشت، او طی حادثه زلزله بم آوازه‌ای ملی یافت. نسخه اصلی و استودیویی این تصنیف در همین آلبوم و نسخه‌های کوتاه‌تر مربوط به اجراهای زنده در آلبوم‌های «رقص آشفته» و «کنسرت گل‌پونه‌ها ۱» منتشر شده است.

بسطامی در آلبوم رقص آشفته با ترجیع بند من ماندم تنها تنها و در مجموعه افق مهر با ای خوشا مست و خراب اندر خربات آمده بر سر زبان ها افتاد. گل پونه ها آزار آدم ها مرا کشت گل پونه ها نامهربانی آتشم زد گل پونه ها بی همزبانی آتشم زد گل پوه ها در باده ها مستی نمانده جز اشکِ غم در ساغر هستی نمانده گل پونه ها دیگر خدا هم یاد من نیست هم دردِ دل، شب ها به جز فریاد من نیست از آثار بسطامی که پس از درگذشتش انتشار یافته‌اند مربوط به اجراهای خصوصی و ضبط‌های خارج از استودیوی او هستند مانند «خزان و آرزو» و طبق آنچه روی جلد آلبوم خزان و آرزو نوشته شده است، نباید انتظار داشت که از کیفیت استاندارد برخوردار باشند.(۵)

خاموشی آواز در زلزله بم

ایرج بسطامی، سرانجام در پنجم دی‌ ۱۳۸۲ خورشیدی و در پی زلزله بم زیر آوار ماند و به دیار باقی شتافت. از آن سال تاکنون بارها قطعات موسیقی بسطامی در تلویزیون منتشر شده و یاد او زنده می‌شود.

منابع: ۱- سکوت گویا؛ کتابی کامل درباره بسطامی ۲- وب سایت رسمی بنیاد فرهنگی ایرج بسطامی ۳- ماهنامه مهر،‌ شماره سی و یکم، ۱۳ دی۱۳۸۲،ص۲۲ ۴- کتاب ماه هنر، بهمن ۱۳۸۷ خورشیدی ۵- فیاض، محمدرضا، موسیقی آوازی ایران: دیدگاه تاریخی، آوار خوانی، آوار شکافی