خط قرمزهای اخلاقی در روابط زوجین

به گزارش پایگاه خبری “ججین” به نقل از خبرگزاری تسنیم، احترام فرزندان نسبت به والدین و زنان نسبت به همسران، ریشه در مفهوم عمیق «ولایت» و مسئولیت‌های اخلاقی دارد. ولایت به معنای سرپرستی و مسئولیت‌پذیری است که والدین نسبت به فرزندان و مردان نسبت به همسران خود بر عهده دارند. این حق، تکلیفی متقابل ایجاد می‌کند؛ همان‌گونه که والدین موظف به تربیت، حمایت و مراقبت از فرزندان هستند، فرزندان نیز باید در هر شرایطی احترام و اطاعت از والدین را رعایت کنند، حتی اگر در برخی موارد با نظر شخصی آن‌ها مخالف باشند. این احترام نه‌تنها یک وظیفه شرعی، بلکه نشان‌دهنده قدردانی از زحمات و فداکاری‌های بی‌شائبه والدین است.

در مورد رابطه زن و شوهر نیز، ولایت مرد به معنای مسئولیت‌پذیری او در تأمین نیازهای مادی و معنوی خانواده است. در مقابل، زن با حفظ احترام و تلاش برای رضایت همسر، به تحکیم بنیان خانواده کمک می‌کند. روایات اسلامی تأکید می‌کنند که حتی اگر زن در اختلافی با همسر خود محقّ باشد، باید با مدارا و خوش‌رویی رفتار کند تا صلح و آرامش در خانواده برقرار بماند. ضمن آنکه حق مدیریت منزل ایجاب می‌کند که همگان بر نظر ولیّ خانه استنکاف کنند تا شرایط بهبود پیدا کند. این رویکرد، نه به معنای نادیده گرفتن حقوق زن، بلکه نشان‌دهنده اهمیت «گذشت» و «تدبیر» در حفظ کانون گرم خانواده است؛ چرا که کانون خانواده تنها در سایه احترام متقابل و محبت پایدار می‌ماند، و نقش زن در نهادینه کردن این احترام، کلیدی است. وقتی زن به عنوان قلب خانواده، جایگاه ولایت مرد را محترم بشمارد و با رفتار و کلام خود این ارزش را به فرزندان منتقل کند، بنیان خانواده استحکام می‌یابد. این احترام، نه از روی اجبار، بلکه با درک مسئولیت مشترک در حفظ آرامش و انسجام خانواده شکل می‌گیرد.

بنابراین احترام متقابل در روابط خانوادگی، پایه‌ای اساسی برای ایجاد جامعه‌ای سالم و متعادل است. فرزندان با اطاعت از والدین و زنان با حفظ احترام نسبت به همسران خود، نه‌تنها به تکالیف دینی عمل می‌کنند، بلکه زمینه‌ساز آرامش و رشد معنوی در خانواده می‌شوند. این ارزش‌ها، که در روایات متعدد به آن‌ها اشاره شده، نشان می‌دهد که رضایت والدین و همسر، فراتر از یک وظیفه فردی، «حقوق الهی» است که رعایت آن بر هر مسلمانی واجب است.

برای درک اهمیت سر نهادن بر اطاعت از همسر به عنوان ستوان خانه و خانواده، روایتی را از رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‌خوانیم. رسول خدا به زنی که شوهرش بر او خشم گرفته بود فرمود:

«اى حولاء؛ زنى نیست که با غضب به سوى شوهرش نگاه کند مگر اینکه با خاکستر آتش جهنم سرمه زند! اى حولاء؛ سوگند به آن کس که مرا به حق به پیامبرى و رسالت برانگیخت زنى نیست که جواب شوهرش را بدهد مگر اینکه روز قیامت با زبانش آویزان می‌شود و با میخ‏‌هایى از آتش میخکوب می‌شود. اى حولاء؛ بر مرد حقى بر همسرش هست که اگر مرد بر او غضب کند مرد را راضى کند و با او دهان به دهان و مخالفت نکند و شب را سپرى نکند در حالى که شوهرش بر او خشمناک است گرچه شوهر ستمکار باشد! و نیز شوهر را از (جماع با) خویش منع نکند اگر شوهر بخواهد گرچه بر پشت مرکب باشد. اى حولاء؛ بر زن لازم است که هر زمان شوهر بر او خشم کرد، او را راضى کند و براى زن حلال نیست که نگاه خشم آلود به مرد کند بلکه بر دو پاى مرد می‌‏افتد، او را مى‏‌بوسد و دست به پایش مى‌‏کشد تا خداوند از او راضى شود و اگر مرد بر او خشم کند خداوند بر او خشم خواهد کرد.» (مستدرک الوسائل ج ۱۴ ص ۲۳۸)

این روایت بر اهمیت رضایت همسر و حفظ احترام در روابط زناشویی تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که ناسپاسی و سرپیچی زن از شوهر، عواقب شدید اخروی در پی دارد. اما برای درک دقیق‌تر این حدیث، باید به چند نکته اساسی توجه کرد:

۱. مفهوم ولایت و مسئولیت متقابل:
ولایت مرد در خانواده به معنای مسئولیت او در تأمین، حمایت و مدیریت امور است، نه حق استبداد یا ستمگری. در مقابل، زن نیز با حفظ احترام و همکاری، به تحکیم خانواده کمک می‌کند. این روایت به زن هشدار می‌دهد که حتی اگر شوهر ناعادلانه رفتار کند، باید با مدارا و خوش‌رویی، زمینه اصلاح را فراهم کند، نه با مقابله و خصومت. در واقع رسول اکرم صلی الله علیه و آله حق سر سپردن به ولایت شوهر را مساوی با حق ولایت خداوند دانسته است.

۲. تأکید بر صلح و آرامش خانوادگی:
هدف اصلی این روایت، جلوگیری از تنش‌های بی‌ثمر و تشویق به گذشت برای حفظ کیان خانواده است. اگرچه زن به خود حق می‌دهد در موارد ظلم مقاومت کند، اما توصیه شده که با رفتار محبت‌آمیز، خشم شوهر را فروبنشاند. این به معنای نادیده گرفتن حقوق زن نیست، بلکه اولویت دادن به مصلحت خانواده و حقی است که خداوند آن را از زنان نسبت به همسرانشان خواسته است. در نگاه دینی، با جاری شدن عقد بین زوجین، ناخداگاه این قواعد الهی حاکم می‌شود و بر زوجین لازم است حق همسران خود را ادا کنند، مگر آنکه واقعاً‌ هیچ راه اصلاحی وجود نداشته باشد که در این صورت شارع مقدس راه‌های دیگری پیش پای زوجین قرار داده است.

۳. ایجاد تعادل در روابط:
نکته‌ی بعد اینست که این حدیث باید در کنار روایاتی بررسی شود که بر حقوق زن و لزوم رفتار نیکوی مرد با همسر تأکید دارند. پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان ما همواره بر مهربانی، عدالت و احترام متقابل بین زن و شوهر سفارش کرده‌اند. بنابراین، این روایت را نمی‌توان توجیهی برای ستمگری مرد دانست، بلکه تأکیدی بر سر فرود آوردن زن نسبت به ولایت همسر است. پیامبر اسلام  صلی الله علیه و آله می‌فرمایند:
«خَیْرُ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِی الَّذِینَ لَا یَتَطَاوَلُونَ‏ عَلَى أَهْلِیهِمْ وَ یَحِنُّون‏ عَلَیْهِمْ‏ وَ لَا یَظْلِمُونَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْض‏…»؛ یعنی «بهترین مردان از امت من کسانی هستند که بر خانواده خود برتری‌جویی نمی‌کنند، و با مهربانی با آنها رفتار می‌نمایند و به آنان ستم روا نمی‌دارند.» سپس این آیه را تلاوت فرمود: «مردان سرپرست زنانند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی دیگر برتری داده است…» (سوره نساء، آیه ۳۴). (مکارم الأخلاق، ص۲۱۶ – ۲۱۷) یا در روایتی دیگر فرمودند «فَأَیُّ رَجُلٍ لَطَمَ امْرَأَتَهُ لَطْمَهً أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَالِکاً خَازِنَ‏ النِّیرَانِ‏ فَیَلْطِمُهُ‏ عَلَى حُرِّ وَجْهِهِ سَبْعِینَ لَطْمَهً فِی نَارِ جَهَنَّمَ»؛‌ یعنی هر مردی که به همسر خود سیلی بزند، خداوند عزوجل به مالک (فرشته‌ی نگهبان دوزخ) دستور می‌دهد تا هفتاد سیلی بر صورت او در آتش جهنم بزند.» (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏۱۴، ص۲۵۰)

بنابراین نباید روایات را تک‌بعدی و گزینشی تحلیل کرد، بلکه باید با نگاهی جامع و متعادل به بررسی آنها پرداخت. اسلام در روابط خانوادگی هم به حقوق زن توجه دارد و هم به مسئولیت‌های مرد تأکید می‌کند.از یک سو، روایاتی مانند حدیث «حولاء» بر اهمیت حفظ احترام و رضایت همسر تأکید می‌کنند و از سوی دیگر، احادیثی مانند این روایت، هرگونه خشونت و تعدی به زن را به شدت محکوم می‌کنند و حتی آن را مستوجب عذاب اخروی می‌دانند. این نشان می‌دهد که ولایت مرد در خانواده به معنای مسئولیت‌پذیری و محبت است، نه سلطه‌گری و ستم.

این قاعده را درباره‌ی والدین نسبت به فرزندان می‌بینیم؛ یعنی در عین اینکه فرزندان باید در هر شرایطی مطیع والدین‌شان باشند و آنها را احترام کنند، والدین نیز وظایفی بر عهده دارند که باید ادا کنند. در واقع، اسلام در عین تأکید بر لزوم احترام فرزندان به والدین در همه حال، برای والدین نیز مسئولیت‌هایی تعیین کرده است. احادیثی وجود دارد که هشدار می‌دهد والدین ستمگر و ظالم مورد  عاق فرزندان قرار می‌گیرند و در پیشگاه الهی مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. در این شرایط، اسلام راه میانه‌ای پیشنهاد می‌دهد: از یک سو فرزندان باید حتی در مواجهه با ظلم والدین، ادب و احترام را حفظ کنند، و از سوی دیگر والدین نباید گمان کنند که حق هرگونه رفتاری با فرزندان را دارند. این تعادل ظریف، هم کرامت انسانی فرزندان را حفظ می‌کند و هم قداست رابطه والدین و فرزندی را.

نتیجه آنکه مرد به عنوان سرپرست خانواده، موظف به تأمین، حمایت و رفتار عادلانه است. زن نیز با حفظ احترام و همکاری، به استحکام خانواده کمک می‌کند. هرگونه خشونت، تحقیر یا ستمگری – از هر طرف – به شدت نهی شده است. پس تفسیر درست این است که هم مرد و هم زن باید در چارچوب اخلاق اسلامی، با مهربانی، عدالت و مسئولیت‌پذیری رفتار کنند تا خانواده‌ای سالم و پایدار شکل بگیرد، در عین حال، حق ولایت مرد بر زن ایجاب می‌کند زنان سر به اطاعت همسران خود بگذارند هرچند حق با آنان باشد، همچنان که فرزندان باید در هر شرایطی مطیع والدین خود باشند، هرچند مورد ظلم قرار گرفته باشند. در واقع، همان گونه که برخی فرزندان از تأکید شدید اسلام بر احترام به والدین – حتی در شرایط ناعادلانه – متعجب می‌شوند، بسیاری از زنان نیز با روایاتی که بر لزوم رضایت همسر و حفظ حرمت او در همه حال تأکید دارد، دچار شگفتی می‌شوند. اما نکته کلیدی این است که اسلام در هر دو رابطه (والدین-فرزندان و زن-شوهر) یک چارچوب متعادل ارائه می‌دهد، اما به دلیل حق ولایت و سرپرستی والدین نسبت به فرزندان و همسران نسبت به زنان، در نهایت باید تسلیم بر حق قاعده‌ی الهی شد و از هر گونه سرکشی پرهیز کرد تا به این ترتیب، بنیان‌های خانواده متزلزل‌تر از شرایط قبل نشود.