خاک فراموشی بر گورستان تاریخی امامیه تبریز

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ، امروزه گورستان های قدیمی در شهرهای مهم جهان، بخشی از هویت تاریخی محسوب می شوند و دولت ها برای معرفی آنها، به عنوان خانه ابدی اعضای جامعه به ویژه شخصیت های برجسته، به گردشگران می کوشند.
بر همین اساس گورستان پرلاشز پاریس و نوودویچی مسکو از جمله مقاصد مهم گردشگران است و شهرداران این کلان شهرها با اتخاذ تمهیدات ویژه برای آراستگی این مکان های تاریخی می کوشند.
کهن شهر تبریز نیز به دلیل قدمت تاریخی بالای چهار هزار ساله آن و واقع شدن در مسیر جاده تاریخی ابریشم، از زمان های دور تا به امروز، گورستان های فراوانی داشته است که قدمت برخی از آنها مانند ‘دوه چی قبرستانی’ به عصر آهن می رسید.
‘گجیل’ (بوستان گلستان باغی)، ‘نوبر'(محل فعلی عمارت شهرداری)، ‘قاسم خان والی'(دبیرستان طالقانی)، شاوا، حسینی، چرنداب، طوبائیه (بوستان فعلی کنار اداره کل اوقاف و امور خیریه کنونی)، قوم تپه و… از دیگر گورستان های قدیمی و تاریخی تبریز و شاهد زنده و گویای بسیاری از اتفاقات و رویدادهای مهم این کهن شهر هستند که در هشت دهه اخیر به دلیل توسعه شهری از میان رفته اند.
گورستان امامیه نیز در زمره گورستان های تاریخی تبریز جای می گیرد که در انتهای جنوبی محله لیلاوای این شهر واقع شده است؛ زمین این گورستان متعلق به فردی به نام ‘میرزا کاظم امامی’ بود که در سال ۱۲۷۵ خورشیدی، توسط وی برای دفن اجساد مردگان وقف شد.
بنا بر اسناد تاریخی، ‘میرزا کاظم امامی’ (سید امامی)، امام جمعه وقت تبریز و شوهر ‘اشرف‌الدوله’، دختر مظفرالدین شاه بود؛ همچنین از طرف محمد علی میرزا، ولیعهد در تبریز و شاه در تهران، اکثر معادن، قنوات و مراتع قسمتی از کوه یانیق داغ به خانوادهٔ سید امامی، امام جمعه تبریز، واگذار شده بود.
در آن زمان، میرزا کاظم امامی، قسمتی از اراضی خود در دامنه یانیق داغ را به مردم وقف کرد تا به گورستانی که امروزه به نام گورستان امامیه شناخته می شود، تبدیل شود.
نقل است که وی هر روز با کالسکه شخصی به محل ساخت گورستان می آمد و بر کار و عملیات ساختمانی آن شخصا نظارت می‌کرد.
گورستان امامیه در سال ۱۳۱۶ هجری قمری (۱۲۷۵ شمسی) آماده استفاده شد و به طوری که می‌گفتند، اولین کسی که در این گورستان دفن شد، دختر ‘آق سقلی مشهدی اکبر'(مشهدی اکبر ریش سفید)، خواروبار فروش معروف محلهٔ لیلاوا، بود.
از نظر تاریخی آنچه در این گورستان بیشتر به چشم می خورد، بارگاه و گنبد بلندی است از مقبره خانوادگی سید امامی که فرزندان میرزا کاظم امامی (صمد امامی و باقر امامی) در آنجا مدفون هستند.
برخی دیگر از شخصیت های مهم مدفون در این گورستان شامل میرزا عباسقلی واعظ چرندابی، آیت‌الله توتونچی غروی، میرزا حسین واعظ، دکتر غضنفرخان و ابراهیم خان قفقازچی (کاظمی) می باشند.
همچنین آرامگاه عده‌ای از کشته‌شدگان جنبش مشروطه نیز در این گورستان واقع شده است.
با اینکه این قبرستان تنها دو روز از هفته، پنجشنبه و جمعه، باز است، به دلیل نداشتن حصار مناسب در بخش هایی از قبرستان و عدم حفاظ مناسب، بعضی از سنگ قبرهای قدیمی آنجا در خطر نابودی و تخریب توسط معتادان کارتن خواب و یا سرقت سارقان عتیقه قرار دارد.

** گورستان ها، روایتگر زنده تاریخ هستند
سیروس برادران شکوهی، استاد بازنشسته رشته تاریخ دانشگاه تبریز که تحقیقات تاریخی ارزشمندی درباره آذربایجان دارد، معتقد است که بررسی سنگ نبشته ها، روخوانی، رونویسی، عکس برداری و معرفی و گاهی مطابقت محتوای خبری آنها با مندرجات متون تاریخی، وفیات معاصران٬ مواد التواریخ، جغرافیایی تاریخی و در نهایت فراهم آوردن مواد اصیل برای چند و چون اسامی و شناسایی برخی مآثر و آثار تاریخی و زندگی شناسنامه ای گذشتگان از جمله فایده های صیانت از گورستان تاریخی امامیه تبریز است.
وی می گوید: آگاهی بر نوشته سنگ گورهای بازمانده مشروطه خواهان تبریز، به بهانه یادی دوباره از آنها و دسترسی به تاریخ دقیق زاد و وفات و اخذ اطلاعاتی از چند و چون حرفه و مجاهدهای آنها در انقلاب مشروطه و نیز نحوه و محل فوت و اصل و نسب شهدای مشروطه و اطلاعات جانبی که به ندرت در کتب تاریخی اشاراتی از این موارد رفته است٬ از دیگر فایده های بررسی سنگ قبرهای گورستان امامیه است.
برادران شکوهی اضافه می کند: این مطالب سوای از آگاهی بر عنوان اقسام شعارها و اشعار نقل شده بر سنگ نبشته ها و نیز بررسی گذرا بر زوال و انهدام و تخریب آنها از دیدگاه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است و ارائه وضعیت این سنگ نبشته ها قبل از تخریب و متوجه ساختن مسئولان بر شدت و سرعت تخریب میراث تاریخی و انقلاب مشروطه به ویژه در کانون آن شهر تبریز و طلب اقدامات لازم در جلوگیری از این تخریب و تضریب است و در نهایت یاد دوباره کوشندگان و فرزندان مشروطه خواه تبریز از خلال سنگ نبشته های بازمانده در گورستان ها و مزارات و مقابر می باشد.
وی تشریح کرد: دریغا که اثر قابل ملاحظه ای از سنگ نبشته ها در تبریز باز نمانده است؛ سنگ نبشته های موجود در گورستان های ‘شاوا’٬ ‘امیرخیز’ ٬’حسینی’٬ ‘پارک شقایق’ ٬’بقائیه’، ‘مارالان’ ٬’ حیاط موزه آذربایجان’٬ ‘وادی رحمت’ ٬ ‘طوبائیه’٬ ‘امامیه’، ‘حاج ستارخان’ و ‘سرخاب’ ٬ ‘دَوَه چی’ ٬’ خیابان’ ٬’خطیب’، معدودی تغییر وضع داده و کاربری دیگری یافته اند و در سال های اخیر و نیز اکنون در شرف تغییر و تصرف مختلف هستند.
وی یادآور شد: بازخوانی و ثبت و نگهداری و معرفی با توجه به روند نابودی شان از نظر تاریخی به ویژه تدوین تاریخ انقلاب مشروطه ایران به خصوص آذربایجان و تبریز ضروری و لازم است.
وی تاکید کرد: تذکر این نکته به جامعه و مسئولان علاقه مند به گذشته تاریخی و آگاه که با میراث فرهنگی و مشاهیر و مردان تاریخی به این گونه عمل نمی کنند، ضروری است.

** گورستان های تاریخی، زمینه ساز توسعه گردشگری شهری است
مدیرعامل سازمان توسعه گردشگری شهرداری تبریز نیز می گوید: گورستان های تاریخی در کشورهای گردشگر پذیر مانند فرانسه، اسپانیا، آمریکا و روسیه از مکان های ارزشمند برای گردشگران است و این کشورها با صیانت از گورستان های تاریخی علاوه بر حفاظت از تاریخ شان، برای معرفی درگذشتگان سرشناس خود به جهانیان نیز تلاش می کنند.
رضا خلیلی خاطره جالبی از اهمیت مکان های تاریخی و یا مرتبط با رویدادهای تاریخی، نقل و اضافه می کند: تصور کنید گردشگران در پاریس برای بازدید از کانال های فاضلاب شهر که در طول انقلاب کبیر فرانسه مورد استفاده انقلابیون بوده است، پول پرداخت می کنند.
وی با بیان اینکه تبریز نیز به دلیل قدمت تاریخی خود به ویژه از دوره مشروطه به این سو، شخصیت های خفته زیادی در گورستان های خود دارد، یادآور می شود: بدیهی است که رسیدگی به گورستان های تاریخی و سنگ قبرهای موجود در آن علاوه بر تکریم بزرگان درگذشته در حوزه های مختلف مذهبی، تاریخی، علمی و ادبی، زمینه ساز شناساندن آنان در سطح بین المللی است.
وی از ‘آرامگاه امامیه’ به عنوان یکی از گورستان های تاریخی تبریز یاد می کند که به گفته او با اندکی رسیدگی و آراستگی می تواند سالانه میزبان شمار زیادی گردشگر از اقصی نقاط کشور و خارج از ایران باشد.
مدیرعامل سازمان توسعه گردشگری شهرداری تبریز تشریح می کند: رسیدگی به گورستان های تاریخی و معرفی شخصیت های خفته در آن همچنین زمینه ساز تحکیم و تقویت خودباوری در بین جوانان است تا آنان بدانند که وارث چه انسان های بزرگی در این مرز و بوم هستند.
وی با اشاره به علاقه مندی سازمان متبوع خود به ورود به حوزه های مرتبط با مقوله گردشگری شهری ادامه داد: بدیهی است که گورستان های تاریخی نیز بخشی از داشته های میراثی هر اجتماع انسانی از جمله کهن شهرهایی مانند تبریز هستند و کمک به زیباسازی و نگهداری آنها می تواند به رونق گردشگری شهری از یک سو و صیانت از تاریخ از سوی دیگر کمک شایانی کند.

** اظهار تاسف محقق تبریزی از تخریب مزارات تاریخی
اصغر فردی، نویسنده و محقق تبریزی نیز از منتقدان تخریب گورستان های تاریخی تبریز است و می نویسد: میرزا محمدعلی تربیت، شهردار فاضل و مشروطه‌طلب و کتاب شناس تبریز که بر حسب ازبر بودن محل، مکان، ردیف و نوع نسخ خطی بی‌شمار در کتابخانه‌های مختلف و متعدد دنیا ماده‌تاریخ وفاتش ‘فهرست‌الکتب الناطق’ ساخته شده است و هزاران بار بیش از من و ما بر اهمیت تاریخی قبرستان گجیل واقف بود؛ هکذا تقریبا هویت یکایک مدفونین آن قبرستان را می‌دانست، نخستین پروژه اجرائی خود را به تخریب گورستان بی‌نظیر ‘گجیل’ و تبدیل آن به باغ گلستان اختصاص داد.
وی اضافه می کند: شهرداری دیگر به تخریب گورستان تاریخی ‘چرنداب’ اهتمامی بلیغ فرمود که فقط یکی از اعداد هزاران مدفون مشتهر و جلیل‌القدوه در آن گورستان، خواجه عطاملک جوینی صاحب دیوان بود؛ بر جای آن قبرستان هنرستان صنعتی ساخته شد که اگر کسی معترض شود، بگویند چه تبدیل به احسنی خوشتر از این که مرده‌خانه‌ای دارالفنون گردید، خوب.
وی یادآور می شود: آن دیگری قبرستان ‘خیاوان’ را با خاک یکسان کرد و دبیرستان منصور را به جایش برافراخت؛ آن دیگر بر سر مزار شیخ محمد خیابانی، مدرسه ثقه‌الاسلام را ساخت؛ خلاصه، ستمی که این شهرداران فاضل در درویدن مرغزاران انسانی بر تبریز روا داشتند، هیچ دشمنی بر عضوی از پیکره ایران روا نداشت.
محقق تبریزی تصریح کرد: کم کم نوبت به گورستان‌های دیگر رسید؛ گورستان ‘شاوا’ در محاذات کوی شهریار و گورستان ‘دوه‌چی’ در پشت ‘دوه‌چی بازارچاسی’ و گورستان ‘سرخاب’ و گورستان ‘آقاجان‌آباد’ و دیگر گورستان‌های شهر را که فقط در یکی از آنها، اعنی گورستان ‘شاوا’ مزار سلطان آواز ایران ‘ابوالحسن‌خان اقبال السلطان’ بود؛ گورستان طوبائیه هم که مزار باقرخان و اخوین نخجوانی و … در آن بود.

telegram.me/jajinnews