حقیقت روزه از دید صاحب تفسیر کشف الاسرار

این تفسیر را خواجه ابوالفضل رشیدالدین میبدی در سال ۵۲۰ هجری قمری تحریر کرده است. این کتاب به تفسیر خواجه عبدالله انصاری نیز معروف است، زیرا تا مدت‌ها گمان بر این بود که صاحب این تفسیر، پیر هرات یا همان خواجه عبدالله انصاری است.
کتاب کشف الاسرار دارای ساختاری ویژه است. این تفسیر سه بخش دارد: «نوبت الاولی»، «نوبت الثانیه» و «نوبت الثالثه»؛ بدین ترتیب که آیه‌های سوره‌های گوناگون در این سه بخش و سه سطح ترجمه، تفسیر و تأویل شده است. در نوبت الاولی ابتدا ترجمه لفظ به لفظ آیه آمده است. سپس مؤلف در نوبت‌ الثانیه، تفسیرِ آن آیه را آورده که در این بخش از دیگر تفسیرها و روایت‌ها نیز بهره گرفته است. در بخش نوبت الثالثه نیز آیه را بر اساس دیدگاه عارفانه تأویل کرده است.
تفسیر «کشف الاسرار و عده الابرار» را مرحوم استاد علی اصغر حکمت تصحیح کرده و در ۱۰ جلد منتشر کرده است.

** تفاوت وجوب روزه بر مسلمانان و امت‌های پیشین به روایت تفسیر «کشف الاسرار»
یکی از آیه‌های قرآن کریم که از «روزه» سخن می‌گوید، آیه ۱۸۳ سوره بقره است. حضرت باری تعالی در آیه ۱۸۳ سوره مبارک بقره فرموده است: «یا ایّها الذینَ ءامنوا کُتِبَ علیکُمُ الصِّیامُ کما کُتِبَ عَلَی الذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُون»؛ یعنی، ای کسانی که ایمان آورده‌اید، واجب شد بر شما روزه، همچنانکه بر کسانی پیش از شما واجب و مقرر شده بود تا پرهیزکار شوید.
خواجه ابوالفضل رشیدالدین میبدی معنی «صیام» را در نوبت الثانیه‌ی این آیه چنین شرح داده است: «’صیام’ در شریعت، بازایستادن [= خودداری کردن] است از طعام و شراب و شهوت‌ راندن با نیت؛ و در لغتِ [= زبان] عرب، از هر چیز بازایستادن است…» (کشف الاسرار و عده الابرار، ذیل نوبت الثانیه آیه ۱۸۳ سوره بقره).
این مفسر قرآن کریم در تفسیر این بخش از آیه که اشاره دارد حضرت حق، سبحانه و تعالی، روزه را بر امت‌های قبل از مسلمانان نیز واجب کرده بوده، چند وجه را محتمل دانسته است. یکی، اینکه شاید منظور این بوده که بر امت‌های پیش از اسلام نیز شمار و اندازه و وقت روزه، همین بوده که بر اهل اسلام واجب شده با این تفاوت که آنان در شب‌های ماه رمضان مجاز نبوده‌اند که جز همان یک مرتبه در اول شب، غذا خورند یا بیاشامند. در حالی که به مسلمانان اجازه داده شده که از اذان مغرب تا اذان صبح روز بعد هر اندازه که مایلند از خوراک‌ها و نوشیدنی‌ها بهره ببرند.
وجه دیگری که میبدی در این‌ باره ذکر کرده، این است که بر امت‌های پیشین اصل روزه واجب شده بوده، اما نه در وقت ماه رمضان و به عدد سی روز. «بر پیشینان روزه روز عاشورا و ایام البیض [= روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزهم هر ماه قمری که ماه در آسمان بیش‌ترین نورافشانی را دارد] واجب بود؛ و اول کسی که روزه داشت، آدم (ع) بود» (همان). میبدی در اینجا روایتی از حضرت امیرالمؤمنین (ع) نقل کرده که چون حضرت آدم (ع) از بهشت بیرون شد و به زمین هبوط کرد، براثر آن گناه یا ترک اولی که در بهشت مرتکب شده بود، روشنی و سپیدی بدنش به تیرگی و سیاهی بدل گشت. حضرت جبرئیل امین بر او نازل شد و گفت اگر دوست می‌داری که دوباره رنگ بدنت سپید گردد، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه را روزه بگیر. پس وقتی آدم (ع) سیزدهم را روزه گرفت، بخشی از رنگ بدنش سپید شد و پس از پایان روزه روز پانزدهمِ ماه رنگ تمام بندش سپید گشت. این ماجرا را وجه تسمیه دیگری برای «ایام البیض» در نظر گرفته‌اند. (در برخی منابع این حدیث به حضرت پیغامبر (ص) نسبت داده شده است).
میبدی در همین بخش از کتابِ خود، در تفسیر «لَعَلَّکُم تَتَّقُون» از این آیه شریفه آورده است: «روزه بدان فرمود تا بپرهیزید از طعام و شراب و مباشرت [= آمیزش جنسی] در حال روزه داشتن؛ و این، تنبیهی عظیم است خلق را که چون روزه‌دار را به‌ حکم روزه از ملک مباح شهوت‌ راندنِ حلال می‌بازدارند [= باز می‌دارند]، از ملکِ دیگران و حرام‌ها اولی‌تر که باز ایستند.
و از شهوت‌راندن به‌ آن معنی بازداشتند، تا مسالک [= راه‌های] شیطان در باطن روزه‌دار بسته شود و راه به وی فروگیرد [= بربندد] تا وسوسه نکند» (پیشین). میبدی در ادامه برای تأکید بر این معنی دو حدیث از حضرت پیغامبر اعظم، صلی‌ الله‌ علیه و آله و سلّم، به استشهاد آورده است؛ یکی حدیث «الشیطان لیجری مِن ابن آدم مجری الدم، فیضیقوا مجاریه بالجوع» (شیطان همچون خون در رگ‌های بدن انسان جاری می‌شود؛ پس مجاریِ نفوذش را با گرسنگی تنگ کنید). دیگر نیز حدیث «الصّوم جنّۀ [مِن النّار]» (روزه، سپرِ جهنم است).

** حقیقت روزه از دید صاحب تفسیر کشف الاسرار
صاحب کشف الاسرار در «نوبت الثالثه» ی مربوط به این آیه که در بردارنده تأویل عرفانی آن است، به زیبایی حقیقت روزه را آشکار کرده است. میبدی توضیح داده است که «قوله تعالی: یا ایّها الذینَ ءامنوا کُتِبَ علیکُمُ الصِّیام، به زبان اشارت و به بیان حکمت می‌گوید ای شما که مؤمنانید، روزه که بر شما نبشته [= نوشته، واجب] شد، از آن نبشته شد که همه مهمان حق خواهید بود؛ فردا در بهشت خواهد تا مهمانان، گرسنه به مهمانی برد، که کریمان چون کسی را به مهمانی برند، دوست دارند که مهمان گرسنه باشد تا ضیافت به دلِ مهمانان شیرین‌تر بود» (کشف الاسرار و عده الابرار، ذیل نوبت الثالثه آیه ۱۸۳ سوره بقره).
مؤلف نکته ظریف دیگری را نیز برای تبیین حقیقت روزه یادآوری می‌ کند: «… حکمتی دیگر گفته‌اند روزه‌دار را؛ یعنی تا خداوندان نعمت [= صاحبان نعمت، ثروتمندان و آنان که در رفاه هستند] حال درویشان و گرسنگی ایشان بدانند و با ایشان مواسات [= یاری، غمخواری] کنند. از اینجا بود که [خداوند] مصطفی (ص) را از اول یتیم کرد تا یتیمان را نیکو دارد، پس [= سپس] غریب کرد تا غریبی خود یاد آورد و بر غریبان رحمت کند؛ و بی‌مال کرد وی را تا درویشان را فراموش نکند.
با تو در فقر و یتیمی ما چه کردیم از کَرَم / تو همان کن ای کریم از خلق خود با خلق ما
مادری کن مر یتیمان را بپرورشان به‌لطف / خواجگی کن سائلان را طمعشان گردان وفا» (همان).
میبدی در ادامه این بخش، به بیان تفاوت روزه اهل شریعت و روزه اهل طریقت پرداخته است؛ به بیان دیگر او توضیح می‌دهد که ورای این روزه‌ی شرعی که بر عامه اهل اسلام واجب است، عارفان راستین و جوانمردانِ وادیِ سلوکِ حق را روزه‌ی دیگری است که با این روزه سی روزه بسیار متفاوت است.
«روزه عامه مؤمنان به زبان شریعت شنیدی، اکنون روزه جوانمردان طریقت به زبان اهل حقیقت بشنو و ثمره و سرانجام آن بدان. چنان‌که تو تن را به روزه داری و از طعام و شراب بازداری، ایشان دل را به روزه درآرند و از جمله مخلوقات بازدارند. تو از بامداد تا شبانگاه روزه داری، ایشان از اول عمر تا آخر عمر روزه دارند. میدان روزه تو یک روز است، میدان روزه ایشان، یک عمر.
یکی پیش شبلی درآمد؛ شبلی او را گفت: تحسن أن تصوم الابد؟ تو توانی که روزه ابد داری؟ گفت: این چون باشد؟ شبلی گفت: همه عمر خویش یک روز سازی و به روزه باشی و پس به دیدار خدای بگشایی…» (همان).
ابوبکر شبلی، صوفی نامدار سده سوم هجری است که ذکر او در تذکره الاولیای عطار نیز آمده است.