حجاب حضرت زهرا(س) چه ویژگی‌هایی داشت؟

به گزارش پایگاه خبری “ججین“، در روایت‌ها نوشته شده که زنان انصار در زمان حیات پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله عبا یا کسای مشکی بر سر خود می‌انداختند. در قرآن کریم و روایات امامان معصوم علیهم‌السلام نیز به‌ طور ضمنی به موضوع لزوم استفاده از چادر برای خانم‌ها اشاره شده است.

برای آشنایی با شکل پوشش و استفاده زنان اهل‌بیت علیهم‌السلام از چادر، در گفتگو با حجت‌الاسلام کاظم ارفع کارشناس و سخنران دینی،‌ به نمونه‌هایی که در قرآن و روایت‌های اسلامی آمده اشاره می‌کنیم. حجت الاسلام ارفع در این زمینه می‌گوید: «شکل حجاب حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و شباهت حجاب آن حضرت به چادر امروزی، در روایتی که به ماجرای فدک مربوط است، مشخص می‌شود. شیخ طبرسی در جلد اول کتاب احتجاج، نحوه حجاب و پوشش آن حضرت در زمان خروج از منزل در قضیه فدک را این طور توصیف کرده است: حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در زمان بیرون آمدن از منزل، مقنعه خود را به‌طور محکم به سر بستند و جلباب (چادر) را به تن کردند، آن چادر به‌شکلی بود که تمام بدن آن حضرت را به‌طور کامل می‌پوشاند و گوشه‌های آن به زمین می‌رسید. گروهی از نزدیکان و زنان قوم، آن حضرت را تا مسجد همراهی می‌کردند. از این روایت مشخص می‌شود که پوشش و حجاب حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در بیرون از منزل و در مواجهه با افراد نامحرم دقیقاً همان دو پوشش معروف زنان در قرآن یعنی خمار (مقنعه) و جلباب (چادر) بوده است.»

*در قرآن کریم چه آیاتی به لزوم استفاده از چادر و پوشش کامل اشاره کرده است؟

مهم‌ترین آیه قرآن در زمینه حجاب آیه ۵۹ سوره مبارکه احزاب است که می‌فرماید: «یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المؤمنین یدنین علیهنّ من جلابیبهنّ ذلک ادنی ان یعرفن فلایؤذین و کان الله غفوراً رحیماً؛ ای پیامبر به زنان و دختران خود و به زنان مؤمن بگو جلباب‌هایشان را بر خود بیفکنند، این عمل مناسب‌تر است، تا (به عفت و پاکدامنی) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند و خداوند آمرزنده مهربان است».

در دوران زندگی پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، زن‌ها هم به مسجد می‌رفتند و پشت سر آن حضرت نماز می‌خواندند. موقع غروب که می‌خواستند برای نماز به مسجد بروند، بعضی از جوان‌های اوباش سر راه آنها را می‌گرفتند و با شوخی و حرف‌های ناروا برای آنها مزاحمت ایجاد می‌کردند، تا این آیه نازل شد و به آن زنان دستور داد که حجاب خود را به‌طور کامل رعایت کنند تا کسی بهانه مزاحمت پیدا نکند.

کلمه «جلابیب» در این آیه، جمع کلمه «جلباب» است. جلباب در لغت یعنی ملحفه و پارچه بزرگی که از روسری بلندتر است و سر و گردن و سینه‌ها را می‌پوشاند. البته روسری و پیراهن گشاد هم از دیگر معانی این کلمه است.

نکته دیگر این است که در این آیه تأکید شده است که زنان، این پوشش را به بدن خود نزدیک کنند تا به‌درستی آنها را محفوظ نگه دارد، نه اینکه آن را آزاد بگذارند که مدام کناری برود و بدن آشکار شود. مشخص است که این مفهوم به معنی چادری که این روزها مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار نزدیک است.

* طبیعتاً این آیه توسط پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله ابلاغ شد. آن حضرت چقدر بر لزوم استفاده از پوشش کامل تأکید داشته‌اند؟

در تفسیر مجمع البیان، روایتی به‌نقل از پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله نوشته شده است، مبنی بر این که آن حضرت درباره پوشش زنان فرموده است: «سر و گردن را می‌توان در مقابل پسر و برادر آشکار کرد. اما لازم است که زنان در مقابل نامحرم از چهار پوشش استفاده کنند: پیراهن و یا قمیص، روسری یا مقنعه، چادر و پوششی وسیع‌تر از روسری که به‌روی سینه می‌افتد و شلوار».

از این روایت مشخص می‌شود که چادر یکی از پوشش‌هایی است که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله به زنان درباره آن سفارش فرموده است. این چادر شامل ملحفه و یا پارچه‌ای است که از سر تا پایین پای زن را می‌پوشاند و مانع از این می‌شود که نامحرم بدن او را ببیند، درواقع چادر بهترین و کامل‌ترین پوشش برای زنان است که او را در مقابل نگاه و آزار نامحرمان محافظت می‌کند.

البته پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله علاوه بر چادر، سه پوشش دیگر شامل روسری یا مقنعه، لباس و شلوار را هم توصیه فرموده که هر کدام باید در جای خود مورد استفاده قرار گیرد و استفاده از آنها، مانع از سر کردن چادر نمی‌شود.

* در روایت‌ها به چادر خاکی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها هم اشاره شده است. آن حضرت هم چادر سر می‌کردند؟

بله. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار، روایتی را نوشته است که به چادر حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها اشاره می‌کند. نقل شده است که وقتی آیات ۴۳ و ۴۴ سوره حجر بر پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نازل شد که درباره درهای جهنم و عذاب اهل جهنم بود، آن حضرت به‌شدت به گریه افتاد و هیچ کدام از یاران آن حضرت نمی‌دانست که چطور ایشان را آرام کند. سلمان فارسی برای آرام کردن پیغمبر صلی‌الله علیه و آله، به خانه حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها آمد تا شاید حضرت با دیدن دخترش آرام شود. وقتی خبر گریه کردن پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را به حضرت داد، آن حضرت بلند شد و با چادر کهنه‌ای که داشت خودش را پوشاند، چادری که دوازده جای آن با لیف خرما وصله شده بود. وقتی بیرون رفت، سلمان فارسی که چشمش به چادر حضرت افتاد، به گریه افتاد و گفت: «وامصیبتا! دخترهای قیصر و کسری سندس و حریر به تن می‌کنند و دختر محمد صلی‌الله علیه و آله چادر کهنه‌ای دارد که دوازده جای آن وصله شده است».

این روایت که علاوه بر بحارالانوار، از سیدبن طاووس در کتاب الدروع الواقیه هم روایت شده، نشان می‌دهد که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها هم چادر به‌سر می‌کرد و از آن برای پوشاندن خود در برابر نامحرمان استفاده می‌کرد.

*همین چادر بوده که یهودیان را مسلمان کرد؟

در کتاب مناقب ابن‌شهرآشوب، روایت دیگری نوشته شده که نشان می‌دهد که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها چادر یا چیزی شبیه به چادرهای امروزی سر می‌کرده است. در این روایت نوشته شده یک روز امام علی علیه‌السلام به مبلغی پول احتیاج پیدا کرده بود، به‌ناچار چادر حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را که از جنس پشم بود، پیش مردی یهودی به‌نام زید رهن گذاشت و مقداری جو قرض گرفت.

مرد یهودی چادر حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را به خانه‌اش برد و در یکی از اتاق‌ها گذاشت. همسرش که وارد اتاق شد، متوجه نوری شد که تمام فضا را روشن کرده بود. از شوهرش جریان را پرسید. مرد که نمی‌دانست چادر چه‌کسی را به‌رهن نگه داشته، داخل اتاق جست‌وجو کرد و متوجه شد که نور از سمت چادر پخش می‌شود. آن زن و مرد یهودی حدود هشتاد نفر از اقوام و دوستان خود را به خانه آوردند تا نور آن چادر را ببینند و وقتی متوجه شدند که چادر دختر پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله چنین نورانی و روشن است، همگی اسلام آوردند.

*چادر حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها چقدر به چادرهای امروزی خانم‌ها شباهت داشت؟ می‌خواهیم بدانیم آیا چادری که امروز استفاده می‌شود همان چادر حضرت زهرا سلام‌الله علیها است یا با آن تفاوت دارد؟

شکل حجاب حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و شباهت حجاب آن حضرت به چادر امروزی، در روایتی که به ماجرای فدک مربوط است، مشخص می‌شود. شیخ طبرسی در جلد اول کتاب احتجاج، نحوه حجاب و پوشش آن حضرت در زمان خروج از منزل در قضیه فدک را این طور توصیف کرده است: «حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در زمان بیرون آمدن از منزل، مقنعه خود را به‌طور محکم به سر بستند و جلباب (چادر) را به تن کردند، آن چادر به‌شکلی بود که تمام بدن آن حضرت را به‌طور کامل می‌پوشاند و گوشه‌های آن به زمین می‌رسید. گروهی از نزدیکان و زنان قوم، آن حضرت را تا مسجد همراهی می‌کردند».

از این روایت مشخص می‌شود که پوشش و حجاب حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در بیرون از منزل و در مواجهه با افراد نامحرم دقیقاً همان دو پوشش معروف زنان در قرآن یعنی خمار (مقنعه) و جلباب (چادر) بوده است.

*آن چادر چه رنگی داشت؟ آیا رنگ مشکی چادرهای امروزی زنان ایرانی بود؟

در کتاب درّ المنثور روایتی به‌نقل از ام‌سلمه نوشته شده است مبنی بر این که زمانی که آیه ۵۹ سوره احزاب درباره جلباب و پوشش زنان نازل شد، زنان انصار در حالی که کسا یا عبای سیاه‌رنگ خود را بر سر انداخته بودند، از خانه بیرون می‌آمدند. در این شرایط، پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله درباره پوشش این زنان سکوت کرد و سکوت آن حضرت درباره این حکم مهم و همگانی در جامعه، دلیل بر درستی عمل آنها است.

از طرف دیگر حدیث‌هایی مانند حدیث نبوی صلی‌الله علیه و آله وجود دارد که مشخص می‌کند آن حضرت برای زنان در برابر مردهای نامحرم از چهار پوشش نام برده و خمار (مقنعه) و جلباب (چادر) را به‌طور کامل از هم جدا کرده است.

*این روایت که نقل شده حضرت زهرا سلام الله علیها در مقابل نامحرمی که نابینا بود چادر سر می‌کردند،‌ صحت دارد؟

بله. امام موسی‌بن جعفر علیه‌السلام از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام روایت کرده که فرمود: روزی مرد نابینایی اجازه خواست تا وارد خانه آن حضرت شود. حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها فوراً برخاست و چادر به سر کرد. پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله که در خانه آنها بود، به دخترش فرمود: «چرا از او رو می‌گیری؟ او که تو را نمی‌بیند!»، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها پاسخ داد: «او من را نمی‌بیند، من که او را می‌بینم. و او هرچند که من را نمی‌بیند اما بوی من را که حس می‌کند، برای همین است که در مقابل او چادر سر می‌کنم». پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود: «شهادت می‌دهم که تو پاره تن من هستی».

*در ماجرای قیام عاشورا هم بارها خوانده‌ایم که زنان چادر بر سر داشتند. اهمیت پوشش برای زنان تا چه‌اندازه است که زنان اهل‌بیت علیهم‌السلام در آن شرایط دشوار هم مراقب حجاب خود بودند؟

در ماجرای قیام عاشورا هم به استفاده زنان بنی‌هاشم و همسران شهدای کربلا از چادر و یا پوششی شبیه به آن اشاره شده است. سیدبن طاووس در کتاب لهوف، به این نکته اشاره کرده است که حضرت زینب کبری سلام‌الله علیها و دیگر زنان در طول مدت جنگ، به هیچ وجه در مقابل مصیبت‌های جانگداز، اختیار خود را از دست نداده و چادر خود را رها نکردند، حتی در زمانی که امام حسین علیه‌السلام به شهادت رسید و لشکر غارتگر ابن‌سعد به‌قصد تاراج به‌سمت خیمه‌های بنی‌هاشم هجوم آورد، زنان هرگز از حریم عفاف خارج نشدند.

ماجرایی که ابن‌طاووس نوشته است، به‌صراحت نشان می‌دهد که زنان بنی‌هاشم از پوشش چادر استفاده می‌کردند، آنجا که می‌نویسد: «تسابق القوم علی نهب بیوت آل الرسول و قره عین البتول حتی جعلوا ینتزعون ملحفه المرئه علی ظهرها و خرج بنات آل رسول الله و حریمه یتساعدون علی البکاء؛ مردم برای غارت خانه‌های اولاد پیامبر صلی‌الله علیه و آله و نور چشم فاطمه علیهاالسلام حمله بردند، حتی چادری که زن به کمرش بسته بود می‌کشیدند و می‌بردند و دختران و زنان خاندان پیامبر صلی‌الله علیه و آله از خیمه‌ها بیرون ریختند و دسته‌جمعی گریه می‌کردند».

*گویا پوشش حضرت ام‌کلثوم سلام‌الله علیها در عاشورا نیز چادر بوده است.

همین طور است. عمرو پسر منذر ماجرایی را تعریف کرده و در آن به چادر و پوشش حضرت ام‌کلثوم سلام‌الله علیها اشاره کرده است. این ماجرا را علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار هم نوشته است، به این صورت که: حضرت ام‌کلثوم سلام‌الله علیها را دیدم در حالی که به‌نظرم می‌رسید که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را می‌بینم، چادر کهنه‌ای بر سر گرفته و رویبندی بر صورتش بسته بود. من نزدیک رفتم و بر امام زین‌العابدین و اهل‌بیت علیهم‌السلام سلام و درود فرستادم. آن حضرت در حالی که چادرش را به‌روی صورت گرفته بود، به من فرمود: «ای مؤمن! اگر می‌توانی چیزی به این شخص بده که سر امام حسین علیه‌السلام را در دست دارد تا جلو ببرد که ما از نگاه نامحرمان در عذاب هستیم». من هم صد درهم به آن شخص لعین دادم تا سر حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام را جلوتر ببرد و از خانواده آن حضرت دور شود، درواقع آن بانوی بزرگوار برای در امان ماندن از نگاه‌های نامحرم چنین درخواستی کرد که نشان‌دهنده حیا و عفت آن حضرت است.