تاریخچه کاغذ و انواع آن

کتاب «کاغذ: تاریخچه و ساخت کاغذ» به قلم مشترک حمیدرضا فعدی و محمدرضا فعدی تألیف شده است. در بخش مقدمه این اثر می‌خوانیم: «صنعت کاغذسازی از جمله صنایع کهن است که در طی قرون گذشته توانسته است با تلفیق هنر، تجربه، علم و تکنولوژی مدرن، از چوب و مواد لیگنوسلولزی، ماده‌ای ظریف و با خواص متفاوت به نام کاغذ را تولید کند.

کاغذ از زمان پیدایش خود از جمله قابل اعتمادترین وسیله ذخیره و نقل و انتقال دانش و اندیشه‌های بشری بوده و بدون آن انتقال افکار و تجربیات انسان‌ها، القای آن به نسل‌های بعدی و اشاعه علوم و دانش بشری مشکل و شاید هم ناممکن بود. با توجه به نقش اساسی و کاربردهای متعدد کاغذ در صنایع مختلف، امروزه چنین نتیجه‌گیری می‌شود که افزایش مصرف سرانه کاغذ نشان‌دهنده غنای سیستم فرهنگی جوامع بوه و شاخص رشد و درآمدهای ملی و توسعه تکنولوژی آن‌هاست.

خمیر کاغذ بیشتر از چوب سوزنی برگان ساخته می‌شود. بهترین کاغذها از نظر کیفیت، از الیاف کتان و پنبه به دست می‌آید. کاغذ ساخته شده از چوب کاج در جایگاه دوم و کاغذ نیشکر پس از آن قرار می‌گیرد.»

نویسنده در کتاب «کاغذ: تاریخچه و ساخت کاغذ» سعی کرده است با کند و کاوی در منابع موجود، به‌صورت فهرست‌وار از چند و چون خدمات تمدن اسلامی به رشد و توسعه فن کاغذسازی اشاره کند. بدین منظور در چند بخش و تحت عناوینی مانند ریشه و تاریخچه کاغذ، ساخت کاغذ، انواع کاغذها و … زوایای کاغذ در دوره‌های مختلف تمدن اسلامی به‌ویژه نقش ایرانیان در پیشرفت این صنعت را بررسی کرده است.

ریشه کلمه کاغذ، پیشه کاغذگری، نخستین کارخانه کاغذسازی، تاریخچه کاغذسازی در ایران، تاریخچه کاغذسازی در اروپا، مهم‌ترین کاغذهایی که توسط مسلمین ساخته شد، نوآوری‌های ایرانیان در کاغذسازی، جنس کاغذ، مواد اولیه و تشکیل دهنده تهیه کاغذ، آشنایی با تولید کاغذ، فرآیند تولید کاغذ، اجزای غیرالیافی کاغذ، ویژگی‌های کاغذ، انواع کاغذ، رنگ‌های کاغذ، کاغذ و هنر، علم و هنر، انواع کاغذهای امروزی و آثاری که درباره کاغذ نوشته‌اند عناوین برخی از مطالب این کتاب را شامل می‌شوند.

در بخش‌هایی از این اثر می‌خوانیم: «ایرانیان مسلمان برای ساختن کاغذ از پنبه و کتان و دیگر مواد گیاهی نیز بهره گرفتند و گونه‌هایی از کاغذهای نازک، کلفت، شفاف و بادوام ساختند. کاغذ ایرانی را تا نزدیک یک قرن از سمرقند و خراسان به نقاط مختلف سرزمینه‌های اسلامی می‌بردند. سرانجام پس از حدود یک سده، به سال ۷۹۴ میلادی، به فرمان فضل‌بن‌یحیی برمکی، وزیر هوشمند ایرانی، نخستین کارخانه کاغذسازی را در بغداد برپا کردند.

سپس، جعفربن‌یحیی‌برمکی فرمان داد که در دیوان‌ها به جای پوست از کاغذ بهره گیرند. به این ترتیب، بهره‌گیری از کاغذ به جای پاپیروس در جای‌جای سرزمین‌های اسلامی رونق گرفت و کارخانه‌های زیادی در شهرهای سوریه، فلسطین، مصر، تونس، مراکش و مغرب ساخته شد.

با این‌که کارخانه‌های کاغذسازی در سراسر سرزمین‌های اسلامی ساخته شد، کاغذ ایرانی همچنان بهترین کاغذ به شمار می‌رفت و بارها در کتاب‌های تاریخی از کاغذ سمرقندی و خراسانی سخن گفته شده است.»

نخستین چاپ کتاب «کاغذ: تاریخچه و ساخت کاغذ» اثر حمیدرضا فعدی و محمدرضا فعدی، با ویرایش سعیده بابایی، با شمارگان ۳۰۰ نسخه، در ۹۰ صفحه از سوی انتشارات مهرصادق منتشر شده است.