بانکداری ایران نه غربی است، نه شرقی و نه اسلامی

به گزارش پایگاه خبری  “ججین”  ،  عادل پیغامی در نشست کارگاه زمستانه مطالعات علوم انسانی گروه اقتصاد پردیس دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به تفاوت کارکرد بانک‌ها، اظهارداشت: در بازار پول ۵  نوع بانک داریم که از زمین تا آسمان با هم فرق دارند.

وی افزود: یک بانک بانک مرکزی است که وظیفه آن حکمرانی پولی است و تفاوت این بانک با سایر بانک‌ها همین حکمرانی پولی است و تقریبا همه کشورها بانک مرکزی دارند.

* مشکل از زمانی آغاز شد که برای انواع بانک‌ها فقط یک قانون نوشتیم

این اقتصاددان با اشاره به تفاوت کارکرد بانک‌های تجاری، بانک‌های تخصصی و بانک‌های سرمایه‌گذاری، گفت: حالا این سوال مطرح می‌شود وقتی بانک‌ها این قدر با یکدیگر تفاوت دارند، چرا برای همه سیستم بانکی فقط یک قانون نوشتیم. قانونی که مشمول همه بانک‌ها می‌شود؟ مشکل از همین جا آغاز شد. اینکه برخی می‌گویند بانکداری غربی کشور ما را بدبخت کرده است، من به آنها می‌گویم اصلا بانکداری غربی هیچ وقت در ایران اجرا نشد که بخواهیم مشکلات را گردنش بیاندازیم، البته اگر بانکداری غربی اجرا می‌شد، قطعا مشکلاتی به وجود می‌آمد اما نه این مشکلات.

وی تاکید کرد: آنچه که در ایران به عنوان بانکداری در حال اجرا  است نه بانکداری غربی است،نه شرقی و نه اسلامی. برخی مواد قانون بانکداری بدون ربا را اصلا هیچ عاقلی قبول نمی‌کند. یکی‌ از این موارد همین عدم تفکیک بانک‌هاست. قانونی نوشته شده که هم مشمول بانک سرمایه‌گذاری می‌شود و هم بانک تجاری و هم بانک قرض‌الحسنه. تازه بعد از چند سال می‌گوییم چرا بانک‌ها بنگاه‌داری می‌کنند و دستور می‌دهیم بانک‌ها بنگاه‌داری نکنند اما وقتی قوانین بانکداری سرمایه‌گذاری را برای همه بانک‌ها نوشته می‌شود، معلوم است به سمت بنگاه‌داری می‌روند.

پیغامی تصریح کرد:‌از طرف دیگر بانک‌ها از مردم سپرده‌ می‌گیرند و منابع را در طرح‌ها سرمایه‌‌گذاری می‌کنند در حالی اغلب این بانک‌ها بانک تجاری هستند. در واقع ماهیت بانک‌ها شتر، گاو، پلنگ شده است. در این شرایط بانک‌ها هیچ کمکی به نظام نمی‌کنند.

* شهید صدر مدل بانکداری سرمایه‌گذاری را اسلامی کرد

وی با بیان اینکه اینها تک گزاره‌هایی است که من به آنها اشاره می‌کنم، گفت: در سال ۶۲، با استفاده از متن کتاب عنوان «البنک اللاربوی فی الاسلام» نوشته شهید صدر قانون بانکداری بدون ربا را نوشتند. شهید صدر متخصص حوزه پول و بانک نبوده اما با یک هوشمندی بسیار عجیبی که واقعا خدایی بوده، مدلی جدید از یک بانک بدون ربا طراحی کرده است. سوال این است که مدل شهید صدر با بهره‌گیری از کدام یک از این ۵ بانک بوده است؟ اینجا دیگر بنده که متخصص بانک هستم تشخیص می‌دهم که شهید صدر مدل بانکداری سرمایه‌گذاری را اسلامی کرده است.

* نمی‌توان براساس مدل بانکداری سرمایه‌گذاری اسلامی، قانون بانکداری بدون ربا نوشت

وی ادامه داد: نمی‌توانید براساس مدل بانکداری سرمایه‌گذاری اسلامی، قانون بانکداری بدون ربا را بنویسید. این اشتباه شهید صدر نبود، اشتباه و نادانی کسانی بود که با استفاده از این کتاب، قانون نوشتند. اینها باید می‌فهمیدند که شهید صدر چه می‌گوید. ایشان یک مدل از مجموع صدها مدلی که می‌شود برای بانکداری بدون ربا داد، یک مدل نوشته است براساس عقود اسلامی که به نظر بنده بانک سرمایه‌گذاری را اسلامی کرده است.

این اقتصاددان پولی و بانکی گفت: این قسمت اسلامی‌ بانکداری ما که غلط اندر غلط است و تا ثریا این دیوار کج خواهد رفت. اگر طرح تحول نظام بانکی هم بنویسند،‌ باز هم غلط خواهد بود. بررسی کنید تیم کسانی که تحول بانکی را نوشتند متخصص چه حوزه‌ای هستند. دکتری اقتصاد در چه گرایشی دارند. یک متخصص پولی و بانکی نمی‌بینید.

* هم جهت‌گیری برای بانکداری اسلامی غلط بود و هم بعد فنی آن

وی افزود: یک زمانی یکی از روسای کل بانک مرکزی افتخار می‌کرد و می‌گفت من از کف شعبه شروع کردم و در نهایت رئیس کل بانک مرکزی شدم. شما از کف شعبه یک بانک تجاری در نهایت می‌توانید به سمت مدیرعامل این بانک تجاری برسید. ریاست متخصص یک بانک تجاری در بانک سرمایه‌گذاری غلط اندر غلط است. بنابراین جهت‌گیری اسلامی به آن شکل خطا بود و در بعد فنی‌ هم که به این شکل.

* تفاوت اساسی بانک‌های توسعه‌ای با بانک‌های تجاری

پیغامی با بیان اینکه این مسائل نشان می‌دهد که اصلاً بانک را نمی‌شناسیم، اظهارداشت: مثلاً بانک توسعه‌ای یک کارکردی دارد و چه بسا در بانک توسعه‌ای می‌توانید نرخ سپرده قانونی را دو درصد تعیین کنید تا یک ریال را به ۵۰ ریال تبدیل کند چون نام این بانک توسعه‌ای است و در حوزه تجاری فعالیت نمی‌کند. بانک توسعه‌ای در حوزه زیرساخت‌ها فعالیت می‌کند و مکانیزم انتشار پول در این بانک خیلی با یک بانک تجاری تفاوت دارد ولی دقیقاً برای بانک تجاری نرخ ذخیره قانونی را باید ۱۰۰ درصد تعیین کنید تا یک ریال این بانک همان یک ریال باقی بماند. 

وی با طرح این پرسش که چرا بانک‌های تخصصی و یا توسعه‌ای در ایران به درستی کار نمی‌کنند و کارکرد مناسبی ندارند؟ گفت: مشکل این است که ساختار و قوانین مشخصی برای این نوع بانک‌ها تدوین نشده است. یک زمان صندوقی بود به نام صندوق توسعه تعاون و کارش دریافت پول از دولت و هزینه این منابع برای توسعه بخش تعاون، اما یک زمانی مقرر شد این صندوق به بانک تبدیل شود با این هدف که یک ریال پرداختی به ۱۰ ریال تبدیل شود و پول بیشتری در حوزه تعاون مصرف شود اما می‌بینیم که این بانک شروع به تأسیس شعبه و نصب خودپرداز در سطح کشور کرد.

وی ادامه داد: وقتی بانکی شروع به نصب خودپرداز کرد یعنی وارد فعالیت‌های تجاری و بانکداری تجاری شده است. خوب است کارکرد بانک توسعه تعاون را در حوزه توسعه بخش تعاون بررسی کنیم چرا که حدود ۱۰ سال از تأسیس آن می‌گذرد. به نظر می‌رسد که این بانک به یکی دیگر از رانت‌خواران تبدیل شد زیرا بانکداری با شیوه فعلی رانت‌خواری است و بانک بزرگترین رانت‌خوار است. رانت بانک همین چند برابر شدن پول در فرایند عملیات بانکی است.

* حکمران پولی نداریم

وی افزود: متأسفانه حکمرانی پولی نداریم و بانک مرکزی نظارت درستی بر عملکرد بانک‌ها ندارد و حتی به نظر می‌رسد بانک مرکزی به یک نهاد انتفاعی تبدیل شده است. در حالی که به لحاظ فلسفی و ماهیت پول، پول یک کالای چندوجهی است و همزمان کالای خصوصی، عمومی، باشگاهی و مشترک است. 

* تا وقتی به ماهیت و کارکرد پول پی نبریم هر چقدر قانون بنویسم وضع بدتر می‌شود

پیغامی با بیان اینکه این کالا به لحاظ ماهیت هیچ مشابهتی با کالاهای دیگر ندارد و پول یک پدیده بسیار عجیب است، گفت: چون پول اینگونه است، نهاد خالق پول هم در عین خصوصی بودن،عمومی است. تا به این موضوع پی نبریم هر چقدر قانون بانکداری بدون ربا را اصلاح کنیم وضع بدتر هم می‌شود. اگر طرحی که دولت به عنوان قانون بانکداری و قانون بانک مرکزی نوشته است و یا طرح مجلس برای اصلاح قانون بانکداری بدون ربا اجرا شود وضع از این هم بدتر می‌شود چون تدوین‌کنندگان لوایح و طرح‌ها هنوز ماهیت بانک و پول را متوجه نشده‌اند.

وی افزود: پول سراسر زندگی بشریت را به خود اختصاص داده است و حتی کسانی که در این جلسه حضور دارند با استفاده از پول توانسته‌اند به اینجا بیایند. آنقدر پول مؤثر و مهم است که اگر قانونی مثل قانون مبارزه با پولشویی به درستی اجرا شود ۷۰ تا ۸۰ درصد بزهکاری‌ها و جرم‌ها از طریق این قانون شناسایی و از وقوع آن جلوگیری به عمل می‌آید. تمام قوانین مبارزه با جرم و بزهکاری را در یک کفه بگذارید و فقط قانون پولشویی را در کفه دیگر بگذارید، قانون پولشویی سنگین‌تر خواهد بود.

* پول معادل بخشی از اقتصاد نیست بلکه کل اقتصاد است

این اقتصاددان با بیان اینکه یکی از مشکلات، آموزش اقتصاد در ایران است، تصریح کرد: در کلاس‌های درس اساتید می‌گویند این دایره بزرگ اقتصاد است که یک بخش آن صنعت، یک بخش کشاورزی، یک بخش خدمات و یک بخش آن بازار پول است اما این مسأله برعکس است. شما باید اقتصاد یک دایره بزرگ در نظر بگیرید و آن را به دو بخش تقسیم کنید. یک بخش آن بخش واقعی اقتصاد و یک بخش آن اقتصاد پولی می‌شود و این دو دقیقاً بازتاب یکدیگر هستند. بنابراین پول معادل بخشی از اقتصاد نیست بلکه معادل کل اقتصاد است به همین دلیل نهاد بانک با عنوان یک بازیگر در کنار صدها نهاد دیگر نیست. بانک یک نهاد بازیگر است که نمایندگی دیگر بازیگران را بر عهده دارد و اگر آن نهاد بد مدیریت شود در نهایت سایر بازیگران را می‌دوشد و همه را خراب می‌کند.

وی اضافه کرد: بنابراین حکمرانی پولی یک موضوع بسیار مهم است. هم اکنون معاون ارزی بانک مرکزی چه کسی است؟ معاون ارزی قبلی بانک مرکزی چه کسی بود؟ البته من به شخص کاری ندارم اما سؤال می‌کنم که این افراد در چه حدی بودند. آیا حاضریم نظارت و مدیریت برخی از اماکن امنیتی را در اختیار این افراد قرار دهیم؟ ابداً حاضر نیستیم. حال چگونه مهمترین نهاد اقتصادی را به آنها واگذار می‌کنیم؟

* با گذشت ۴۰ سال از انقلاب اسلامی هنوز بانک را فتح نکرده‌ایم

پیغامی با بیان اینکه در پایان چند کلید واژه را بررسی می‌کنم، به کلید واژه حکمرانی پولی اشاره کرد و گفت: این مسأله یکی از مهمترین مؤلفه‌های هر اقتصاد کشوری است تا جایی که اگر بگوییم انقلاب شده و ریاست جمهوری را گرفته‌ایم و ارتش هم با ما است، در عرض آن باید بگوییم که بانک را هم گرفته‌ایم. در حالی که در جمهوری اسلامی ایران با گذشت ۴۰ سال ما هنوز نهاد بانک را فتح نکرده‌ایم.

وی ادامه داد: بانک‌ها از منافع و موج انقلاب خیلی بهره بردند و تقریباً به اعتبار جمهوری اسلامی خوش می‌گذرانند و استفاده می‌کنند. بنابراین انقلاب اسلامی در حوزه پولی و بانکی عمق حکمرانی ندارد. وقتی عمق حکمرانی پولی ندارید یعنی در هیچ جایی عمق حکمرانی وجود ندارد. اگر هم حکمرانی وجود داشته باشد موضعی و بخشی است. 

این کارشناس اقتصاد پول و بانک گفت: برخی حرف‌هایی زده می‌شود که به نظر من آدرس غلط دادن است و معتقدم از جانب سیستم بانکی هم مطرح می‌شود تا ذهن‌های شما را از مشکلات اصلی بانک دور کند. می‌گویند نظام بانکی ربوی است؛ بله می‌تواند ربوی باشد و خیلی از فعالیت‌ها و معاملات ممکن است ربویشود. این مسأله مهمی است اما تنها مطرح کردن این مسأله و تکرار مکرر آن در رسانه‌ها باعث می‌شود از سایر مسائل اصلی و مهم سیستم بانکی غفلت شود.

وی افزود: ما تا مدتی پیش حتی یک درس خارج فقه در حوزه ربا در حوزه علمیه قم نداشتیم و به تازگی یک درس راه افتاده است که آن هم اینکه آیا به درستی به مسأله ربا وارد می‌شود یا خیر، جای بحث دارد. تا وقتی ۵۰ – ۶۰ کلاس درس خارج فقه در حوزه ربا نداشته باشیم نمی‌توانیم به حوزه موضوع‌شناسی آن وارد شویم کنیم. اینکه فلان اقدام بانک ربوی است یا خیر، من در موضوع‌شناسی آن بحث دارم. به همین دلیل این گزاره، یک آدرس غلط است که تبعات بسیار زیادی هم دارد. چوب دو سر طلاست. ربوی بودن بانک‌ها دلالت ضمنی این است که نظام در ۴۰ سال اخیر در اسلامی کردن اینها شکست خورده است و این دلیل ناکارآمدی نظام است و از طرف دیگر، حرف خوبی است و من و شما را مشغول می‌کند تا بانک‌ها کار خود را بکنند و مشکلات مهم آنها و چالش‌هایی که به وجود می‌آورند شناسایی نشود.

پیغامی گزاره نادرست دیگر را در بحث چالش بانک‌ها بدهی دولت به بانک‌ها عنوان کرد و گفت: بررسی ارقام بدهی دولت به بانک‌ها نشان می‌دهد که سهم بدهی دولت رقم پایینی نسبت به مانده تسهیلات اعطایی بانک‌ها است بنابراین بدهی دولت به بانک‌ها چالش نظام بانکی نیست.

* در کجای دنیا نرخ سود بانکی دستوری تعیین نمی‌شود؟

وی با اشاره به گزاره غلط تعیین نرخ سود دستوری، گفت: در کجای دنیا نرخ سود دستوری تعیین نمی‌شود؟کسانی که می‌گویند تعیین نرخ بهره (سود) را به بازار بسپارید اقتصاد نخوانده‌اند. ادعا می‌کنم و حاضرم با آنها مناظره کنم. بله، در کلیات علم اقتصاد و اقتصاد خرد منحنی عرضه و تقاضا می‌کشیم و همه بازارها را یکسان در نظر می‌گیریم. این مثال‌ها برای دانشجویان ترم اول اقتصاد است تا با اقتصاد به صورت مقدماتی آشنا شوند اما وقتی به سال‌های بالاتر وارد می‌شوند به آنها می‌گویند و اثبات می‌کنند تعیین قیمت بر اساس عرضه و تقاضا یک روش بسیار مخدوش و ناکارآمد است.

این اقتصاددان افزود: واژه بازار یک واژه مشترک لفظی است؛ مثلاً بگوییم بازار پول، بازار نفت، بازار سرمایه و یا بازار پفک. در بازار نفت آیا قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود؟ اگر بگویید بله من می‌گویم شما ۳۰ سال از تحولات بازار نفت عقب هستید. شاید ۳۰ سال پیش این گونه بود اما دیگر این گونه نیست.

وی گزاره بعدی را عدم استقلال بانک مرکزی دانست و گفت: می‌گویند چون بانک مرکزی استقلال ندارد این مشکلات وجود دارد. این جمله در سر جای خود و در تئوری حرف درستی است اما در اقتصاد ما خیر. خوشبختانه مجمع تشخیص مصلحت با مصوبه‌ای که به دنبال استقلال بانک مرکزی بود مخالفت کرد زیرا اگر آن اتفاق می‌افتاد آن بخش از بانک مرکزی که تلاش می‌کرد و می‌کند که سیستم بانکی را کنترل و مانع از بروز اختلال شود هم از دست دولت و بانک مرکزی خارج و در اختیار نهادهایی مانند اتاق بازرگانی قرار می‌گرفت.

پیغامی تاکید کرد: اما مشکلات از کجا نشأت می‌گیرد. مشکل اول این است که اساساً ما هنوز مقوله پول رانفهمیده‌ایم.