آیین های نوروزی در سرزمین باستانی اردبیل

به گزارش پایگاه خبری  “ججین” ، این آیین ها به مرور به عنوان روزهای ماندگار و خاطرات شیرین در دفتر عمر و بخش جدانشدنی از زندگی اجتماعی در آمده اند و برای انسانها دارای ارزش معنوی بسیار زیاد با کارکردهای گوناگون بویژه در زمینه شادی آفرینی است .
با اینکه آیین های پایان سال و نوروز در بسیاری از مناطق ایران از جمله استان اردبیل در گذر پیچ و خم ها و ناملایمات روزگار دچار تغییرهای زیادی شده و بعضی از آنها شاید برچیده شده اند ولی تصاویری از آنها که سینه به سینه از پیشینیان نقل شده اند به عنوان خاطره هایی شیرین همواره در اذهان نسل ها باقی مانده و خواهند ماند.
هنوز بسیاری از میانسالان ساکن در دیار باستانی اردبیل به یاد دارند که تا حدود نیم قرن قبل در روزهای پایانی اسفند ماه ماه عطر دل انگیزی کوچه و بازار این سرزمین کهن و افسانه ای را فرا می گرفت و خبر از رسیدن روزهای بسیار زیبا ، خاطره انگیز و شاد را می داد.
زنده یاد ‘باباصفری’ پژوهشگر شهیر اردبیلی در کتاب ‘اردبیل در گذرگاه تاریخ’ می نویسد: با نزدیک شدن نوروز اغلب خانواده های اردبیلی ظروف مسین خود را برای سفید کردن به مسگران می دادند و به میمنت عید چند کوزه آب خریداری می کردند که این دو از رسوم قبل از عید در منطقه محسوب می شدند.
به نوشته وی، در آستانه عید اسباب بازی های ویژه این ایام به بازار می آمد و در آن زمان که صنعت پلاستیک سازی وجود نداشت کودکان از اسباب بازی های سفالی به نام توتک و دولکه استفاده می کردند.

** تکم و تکمچی
‘تکم و تکمچی’ و ‘توتک و دولکه’ سالیان گذشته جز جدایی ناپذیر آیین های استقبال از بهار و نوروز بودند ولی امروزه از گستردگی آنها کاسته شده و تنها در بخش هایی از استان تکمچی ها به صورت محدود پیام آور آمدن بهار در بین مردم هستند.
تا چند دهه قبل مراسم عید نوروز با ظاهر شدن افرادی موسوم به تکم و تکمچی در محلات شهر آغاز می شد و مردم با مشاهده آنان خود را برای استقبال از بهار و عید آماده می کردند.
تکم عروسکی بود که به شکل حیوانی چهار دست و پا از تخته می ساختند و دست ها و پاهایش متناسب با بدن حرکت می کرد. تکمچی ها از دهه آخر اسفند ماه با حرکت دادن نمایشی تکم و جمع آوری هدایایی فرا رسیدن سال جدید را به مردم نوید می دادند.

** آیین شب چهارشنبه سوری 
یکی از آیین ها و ایام به خصوص قبل از آغاز عید نوروز در استان اردبیل آیین شب چهارشنبه سوری است که نشانه هایی از آداب و رسوم ویژه آن هنوز نیز تا حدودی در بین ساکنان منطقه مرسوم است.
روز چهارشنبه آخر سال از زمان های قدیم در منطقه به ‘گل چهارشنبه’ موسوم است زیرا همه خانه ها در این روز مثل گل پاکیزه شده و برخلاف چهارشنبه قبل از آن که به ‘کول چهارشنبه’ یعنی چهارشنبه خاکستر معروف است زیبا و شادی آفرین می شود.
زنده یاد ؛ بابا صفری در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ می نویسد : پسران جوان در این شب کمربند های پارچه ای یا دستمال خود را از دریچه روشنایی اطاق همسایه و یا اقوام خود آویزان می کردند و صاحب خانه بدون آنکه در صدد شناسایی آنان برآید هدایایی را به پارچه می بست.
این کار بیشتر توسط جوانانی انجام می شد که دختری را دوست داشته و به آرزوی ازدواج با او برای ˈقورشاخ آتماقˈ یعنی دستمال انداختن به خانه دختر رفته و با این نیت درباره آنچه که به دستمال یا کمربند آنان بسته می شد تعبیراتی می کردند.
برخی از افراد سالخورده منطقه هنوز هم اعتقاد دارند که چون شنیدن سخنان بد و یا خوب در شب چهارشنبه سوری در زندگی فرد شنونده تاثیر دارد در این شب نباید سخنان نا امید کننده ای در میان افراد خانواده رد و بدل شود.
از رسوم زیبایی که سال ها قبل در عصر چهارشنبه سوری در این استان رواج داشت بردن هدایایی از سوی خانواده ها طی مراسم خاصی به خانه دخترانی بود که تازه ازدواج کرده بودند.
یک بانوی سالخورده ساکن اردبیل می گوید : در این روز هدایای خریداری شده را به همراه غذای مخصوص در سینی بزرگی قرار داده و روی آن را با پارچه های رنگی تزیین و به خانه فرزندان دختر می فرستادند.
جمیله قوامی به خبرنگار ایرنا گفت: در شب چهارشنبه سوری پس از صرف شام سفره مخصوص این شب پهن می شد که طبق رسم در این سفره خشکبار ؛ شیرینی و دیگر تنقلات قرار داده و با شمع های رنگارنگ که در آن زمان به شیوه خاصی در اردبیل ساخته می شدند سفره را منور و مزین می نمودند.

** نو اوستی 
همچنین براساس یک سنت دیرینه همان گونه که افراد، شب چهارشنبه سوری از روی آتش می پرند در سپیده دم چهارشنبه از روی آب و نهرهای روان می گذرند.
این رسم که در منطقه به ˈنو اوستی رفتنˈ مشهور است به طور معمول در پل های قدیمی روی رودخانه بالخلو که از مرکز شهر اردبیل می گذرد انجام می شد و برای چند دهه ای می توان گفت که برچیده شده بود ولی شهرداری اردبیل چند سالی است که با برنامه ریزی و اطلاع رسانی سعی در احیای آن نموده و همه ساله جمع زیادی از گروههای مختلف مردم روی پل هفت چشمه این شهر برای انجام این مراسم جمع می شوند.

** آیین های عید نوروز 
در شب عید اغلب خانواده های ساکن در منطقه غذاهای مخصوصی متشکل از ماهی دودی ، گوشت قیمه ، مرغ و کوکو به همراه برنج که می توان گفت بهترین شام آنان در طول سال می باشد را تدارک می بینند.
البته بعضی خانواده ها نیز براساس سنت و رسوم خود خوراکی های دیگری مانند شیر برنج ، باقالی پلو، سبزی پلو با ماهی و … می پزند.
هنگام تحویل حتی اگر نیمه های شب هم باشد بسیاری از افراد خانواده بیدار مانده و بر سر سفره هفت سین که با قرآن مجید و شمع های الوان آراسته شده با خواندن آیه های الهی و ادعیه مخصوص به انتظار می نشینند.
سفره هفت سین هنوز نیز در برخی از خانه های منطقه برای پذیرایی از میهمانان تا سیزدهم عید نوروز پهن باقی می ماند.
قبل از تحویل سال اغلب افراد وضو گرفته و برای لحظاتی سکوت همه جا را فرا می گیرد و فقط صوت مناجات به گوش می رسد.
دقایقی پس از تحویل سال کوچه ها و خیابان های شهرها و روستاهای مختلف استان اردبیل حال و هوای دیگری پیدا می کنند و خانواده ها برای تبریک گفتن سال نو به دیدار همدیگر می شتابند.
جمع زیادی از مردم شهرستان اردبیل براساس یک سنت دیرینه مذهبی در آخرین و اولین پنجشنبه سال بر سر مزار درگذشتگان خویش حضور می یابند. این افراد به شکل گروهی و یا انفرادی از نخستین ساعات بامداد این روزها به آرامستان های اردبیل مراجعه می کنند و قرائت سوره های مبارکه فاتحه و یاسین بر سر قبور ، حال و هوای معنوی ویژه ای را در این مکان ها حاکم می کند.
جمعی از خانواده ها نیز با پخش خرما ؛ حلوا و شیرینی نذری در میان مردم در آرامستان های شهر سعی در کسب اجر معنوی می کنند.
تعدادی از خانواده ها نیز با تهیه سبزه های ویژه عید نوروز در روزهای مذکور آن ها را همراه با شیشه های محتوی گلاب بر سر قبر اموات خویش قرار می دهند.
مردم اردبیل معتقدند همانطوریکه در سال جدید افراد با انجام دید و بازدید سعی در شستن کدورت ها از دل ها دارند ، باید با حضور در قبرستان ها ضمن یادآوری آخرت از درگذشتگان طلب بخشش نموده و روح آنان را شاد گردانند.
براساس سنت دیرینه ای ساکنان اردبیل مجالس ختمی برای بستگان خویش که در سال قبل فوت کرده اند در دومین روز از عید نوروز بر پا می کنند. این مجالس به صورت مشترک ازسوی خانواده های داغدار ساکن در یک محله در مسجد همان محله و در قبل از ظهر دایر می شوند.
یک شهروند اردبیلی می گوید : باوجود ورود برخی مسایل خرافی به آداب و رسوم عید نوروز بسیاری از آیین های مخصوص این ایام ریشه در عقاید و تفکرات اسلامی داشته و باید حفظ شوند.
برات نجف پور افزود : دید و بازدیدها ، صله رحم ، مشارکت در غم و شادی دیگران ، پاکیزگی و ایجاد تحول روحی در انسان ها همراه با تغییر طبیعت از جمله آیین ها و سنت های پسندیده روزهای باستانی نوروز محسوب می شوند.
وی معتقد است که سازمان های فرهنگی و رسانه های گروهی منطقه باید با بیان محاسن این آداب و رسوم از فراموش شدن تدریجی آن ها جلوگیری کنند.
وی همچنین بر لزوم جلوگیری از ورود بعضی مراسم های بی پایه و با رنگ و بوی غربی از قبیل انفجار ترقه و مانند آن در چهارشنبه سوری که بسیار خطرآمیز هستند و نیز گرایش بعضی افراد به سوی تجمل و تشریفات در برپایی مراسم های عید نوروز تاکید کرد.
جمع زیادی از اردبیلی های ساکن در دیگر شهرهای ایران چند روز تعطیلات نوروز را فرصت مغتنمی برای سرکشی به اقوام و آشنایان و تجدید خاطرات شیرین خویش در روزهای عید سال های گذشته دانسته و از هم اکنون خود را برای سفر به زادگاهشان آماده می کنند.