«آیرونساید» زمینه ساز کودتای رضاخان

به گزارش پایگاه خبری “ججین”  ،روز ۲۴ دی ۱۲۹۹ آیرونساید فرمانده نیروهای انگلیسی در ایران پس از بازدید از اردوگاه قزاق‌ها گفت «سردار همایون فرمانده قزاق‌ها فرد بی‌بو و بی‌خاصیتی است و فرمانده واقعی آنها سرهنگ رضاخان است. همان مردی که قبلاً بسیار به او علاقه‌مند شده بودم. به اسمایت گفتم به همان مرخصی بدهد تا به سرکشی املاک خودش برود. من معتقدم پیش از آنکه از اینجا بروم باید بتوانم این افراد را به حال خود رها کنم. یک دیکتاتوری نظامی گرفتاری‌های ما را برطرف خواهد کرد و ما را قادر خواهد ساخت که بی‌هیچ دردسری این کشور را ترک گوییم.

ژنرال «ادموند آیرونساید» در ۲۱ مهر ۱۲۹۹به فرماندهی کل نیروهای انگلیسی در ایران تعیین شد. وی جوان‌ترین سرلشگر انگلیسی تا آن زمان در ارتش بریتانیا بود.

وی که در ۱۸۸۰ میلادی متولد شد در ۳۹ سالگی بالاترین رتبه شوالیه‌گری خود را در ارتش بدست آورد. نخستین مأموریت مهم او نظارت بر عقب نشینی نیروهای بریتانیائی از لشکرکشی نافرجام به «آرخانگلسک» پس از انقلاب بلشویکی روسیه بود.

عقب‌نشینی سربازان انگلیسی و یونانی در آسیای صغیر (ترکیه) در تابستان ۱۹۲۰ نیز زیرنظر او انجام گرفت. آیرونساید از مهر ۱۲۹۹ تا اردیبهشت ۱۳۰۰ مامور خدمت در ایران و هدایت کودتای رضاخان پهلوی بود.

پس از این مرحله وی به ریاست دانشکده افسری انگلستان منصوب شد (۲۶ ـ ۱۹۲۲) و تا درجه ارتشبدی ارتقاء مقام یافت و در ۱۹۴۰ رئیس کل ستاد ارتش بریتانیا گردید.

«وینستون چرچیل» در همان سال او را بازنشسته و عضو مجلس اعیان انگلستان کرد. آیرونساید خاطرات خود را در طول دوران خدمت در دفتر یادداشت روزانه‌ای می‌نوشت که بعدها پسرش آن را منتشر کرد. وی در ۱۹۵۹ در ۷۹ سالگی درگذشت.

«آیرونساید» بانی کودتای رضاخان
در تابستان ۱۲۹۹ بلشویکها در تعقیب نیروهای مخالف و همچنین انگلیسی‌هائی که از این نیروها حمایت می‌کردند، بار دیگر وارد رشت و انزلی شدند و نیروهای انگلیسی مستقر در این دو منطقه را تارومار کردند.

این حادثه ضربه سختی به روحیه نیروهای انگلیسی وارد کرد. به همین دلیل در مهرماه همان سال دولت انگلستان یک ژنرال خود به نام «آیرونساید» را مامور کرد تا ضمن ورود به تهران نیروهای انگلیسی را سامان تازه‌ای بخشیده یک حکومت قدرتمند طرفدار انگلستان را در تهران به روی کار آورد.

وظیفه این افسر انگلیسی این بود که با تقویت روحیه از دست رفته سربازان انگلیسی مانع از پیشروی مجدد روسها شود و نگذارد آنان از ناحیه منجیل جلوتر بیایند. «آیرونساید» پس از انتصاب به این سمت تلاش‌های خود را آغاز کرد. هم او بود که به دستور «لردکرزن» وزیر خارجه وقت انگلستان و همراهی «نورمن» سفیر آن کشور در تهران نقشه کودتای رضاخان را به اجرا در‌آورد.
آیرونساید در مهر ۱۲۹۹ از بغداد به قزوین آمد تا فرماندهی قوای نظامی انگلیس مستقر در شمال ایران را برعهده بگیرد. در آن زمان «استاروسلسکی» فرمانده قزاق‌ها به دلیل توفیق در دفع انقلابیون نهضت جنگل در شمال ایران توانسته بود محبوبیتی نزد شاه کسب کند به طوری که وقتی وارد رشت شده بود، شاه لقب «سردار» به او بخشید. این محبوبیت طبعا مانع تشکیل یک ارتش ایرانی تحت نظارت آیرونساید بود.

به همین دلیل اولین کار آیرونساید و نورمن این بود که احمد شاه قاجار را وادار کردند فرمانده روسی نیروهای قزاق را برکنار کرده، یک فرمانده ایرانی به جای او بگمارد. شاه سردار همایون را به فرماندهی نیروهای قزاق منصوب کرد و آیرونساید هم یکی از افسران خود ـ به نام سرهنگ «هنری اسمایت» را به اداره امور نیروهای قزاق و سرپرستی امور مالی آن گماشت۱ آیرونساید در ۱۱ آبان ۱۲۹۹ به اردوگاه قزاق‌ها رفت و درباره افسران ایرانی تحقیقاتی به عمل آورد.

وی در یادداشتهای خود چنین نوشت: «… رضاخان بدون شک یکی از بهترین افسران است و اسمایت توصیه می‌‌کند که رضاخان عملاً رئیس این دسته باشد و تحت نظر فرمانده سیاسی که از تهران تعیین شده، عمل کند …» ۲
آیرونساید پس از بازدید دیگری از نیروهای قزاق در ۲۴ دی ۱۲۹۹ چنین می‌نویسد: «من به دیدار قزاقان ایرانی رفته آنان را از نظر گذراندم. اسمایت سر و سامانی به وضعشان داده است. مواجب اینها مرتباً پرداخت شده است و اکنون این افراد لباس و مسکن دارند … فرمانده کنونی قزاقان (سردار همایون) موجود حقیر و بی‌بو و خاصیتی است و روح و روان واقعی این گروه سرهنگ رضاخان است، یعنی همان مردی که قبلاً بسیار به او علاقمند شده بودم. اسمایت می‌گوید مردی نیکوست و من به اسمایت گفته‌ام که به سردار همایون مرخصی بدهد تا به سرکشی املاک خود برود.» ۳
آیرونساید در جای دیگری از همین یادداشت پس از شرحی در ستایش از رضاخان می‌نویسد: «شخصاً عقیده دارم یک دیکتاتوری نظامی گرفتاریهای ما را در ایران برطرف خواهد کرد و ما را قادر خواهد ساخت بی‌هیچ دردسری این کشور را ترک گوئیم»۴
با کنار زدن سردار همایون، رضاخان عملاً در مقام فرماندهی نیروهای قزاق قرار گرفت و روابطش با آیرونساید و اسمایت روز به روز نزدیکتر شد.
دولت لندن برای انجام کودتائی که نقشه آن را کشیده بود به دو چهره سیاسی و نظامی نیاز داشت. انگلیسی‌ها پس از بررسی‌های لازم، سیدضیاءالدین طباطبائی را به عنوان چهره سیاسی و رضاخان را به عنوان چهره نظامی موردنظر خود برگزیدند.

کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ با نقشه ژنرال آیرونساید و با اراده این دو به اجرا گذارده شد. سیدضیاء مسئول پیشبرد کودتا از نظر سیاسی و رضاخان عامل نظامی آن بود.
روز ۱۰ بهمن ۱۲۹۹ ژنرال آیرونساید در ملاقات با رضاخان، حمایت خود و دولت انگلیس از قدرت گرفتن وی را در تهران اعلام کرد. در این دیدار رضاخان توافق کرد که پس از فتح تهران توسط نیروهای قزاق، مقام نخست‌وزیری به سید ضیاء‌الدین سپرده شود و برای اینکه رضاخان اطمینان باید که در تصرف تهران مشکلی وجود نخواهد داشت، ژنرال انگلیسی به او اعلام کرد که احمدشاه در جریان این اقدام قرار داد و «نورمن» سفیر انگلستان مشکلات احتمالی را حل خواهد کرد.
آیرونساید روز ۲۳ بهمن یعنی ۱۰ روز قبل از وقوع کودتا، نقشه کامل آن را در اختیار رضاخان قرار داد و از خواست که شدیداً رفتار نظامیان عامل کودتا (قزاق‌ها) را تحت‌نظر داشته باشد تا اقدامی خلاف برنامه کودتا انجام ندهند. او راجع به این دیدار چنین نوشته است:
«من با رضاخان مصاحبه کرده‌ام و سرکردگی قزاقان ایرانی را به طور قطعی به او سپرده‌ام. او مردی واقعی و رک‌ترین مردی است که تاکنون دیده‌ام. به او گفته‌ام که قصد دارم بتدریج او را از قید تسلط خود رها سازم … در حضور اسمایت صحبت مفصلی با رضا داشتم و هنگامیکه موافقت کردم او را به حال خود رها سازم دو نکته را برایش روشن ساختم. ۱ـ هنگامی‌ که از هم جدا می‌شویم نباید بکوشد مرا از پشت هدف قرار دهد و اگر چنین کند این کار به نابودیش منجر خواهد شد. ۲ـ شاه تحت هیچ شرایطی نباید بر کنار شود … رضا با چرب زبانی قول داد و من و او دست یکدیگر را فشردیم. ۵
آیرونساید یک هفته قبل از وقوع کودتا یعنی روز ۲۷ بهمن ۱۲۹۹ به تهران آمد تا «نورمن» وزیر مختار انگلستان را در جریان کودتای قریب‌الوقوع خود قرار دهد.

نورمن از شنیدن خبر انتخاب رضاخان به فرماندهی نظامی کودتا، وحشت کرد. ۶ او اعتقاد داشت رضاخان با روحیه‌ای که دارد، قبل از هر چیز، به فکر پائین کشیدن احمد شاه از تخت سلطنت خواهد افتاد ولی «آیرون ساید» به وی اطمینان داد که چنین واقعه‌ای رخ نخواهد داد. ۷
«آیرونساید» در یادداشتهای مربوط به ۲۹ بهمن ـ ۴ روز قبل از کودتا ـ تصریح کرد « برای ما کودتا از هر چیز دیگر مناسب‌تر است. ۸ وی در کتاب خاطرات خود گفته است: «تصور می‌کنم همه قبول دارند که من کودتا را مهیا کرده‌ام. دقیقاً می‌توان گفت که من کودتا کردم»

پانوشت‌ها:
1ـ فشار انگلیسی‌ها برای برکناری فرمانده روسی قزاق‌ها در ایران به حدی برای مشیرالدوله رئیس‌الوزرا غیرقابل تحمل بود که وقتی نتوانست مانع تسلیم شدن شاه در برابر آیرونساید شود، از مقام خود استعفا داد و شاه سپهدار رشتی را به عنوان رئیس‌الوزرا جانشین وی ساخت ـ ۷ آبان ۱۲۹۹
2ـ فرهنگ جدید سیاسی ـ محمد مهرداد ـ انتشارات هفته صفحه ۲۵۹
3ـ فرهنگ جدید سیاسی، همان
4ـ خاطرات سری آیرونساید ـ به نقل از : سید ضیاءالدین طباطبائی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ص ۱۹.
5ـ فرهنگ جدید سیاسی ـ همان
6ـ رضاشاه از تولد تا سلطنت ـ دکتر رضا نیازمندی ـ صفحه ۴۲۲
7ـ رضاشاه از تولد تا سلطنت، همان
8ـ خاطرات سری آیرونساید، همان.
9ـ دولت و حکومت در ایران ـ دکتر شاپور رواسانی ـ صفحه ۱۱۵.

موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی